Το προσφυγικό ως ευκαιρία μιας ρωγμής στην Ευρώπη
13 Σεπτεμβρίου 2015
του Δημήτρη Χριστόπουλου
Δεν πάει πολύς καιρός –ούτε χρόνος δηλαδή– που η κυρίαρχη ευρωπαϊκή αντίληψη είχε αγκυροβολήσει στη βεβαιότητα πως ο έλεγχος των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε. αποτελεί εκ των ουκ άνευ προϋπόθεση, πάνω στην οποία εδραζόταν η κοινή ευρωπαϊκή διαχείριση της μετανάστευσης: τα ευρωπαϊκά έθνη νιώθουν να απειλούνται από τους «εισβολείς», οι ηγεσίες τους τροφοδοτούν τον φόβο για να γίνουν πιο δημοφιλείς, αλλά μαζί με τον φόβο μεγαλώνει και η ακροδεξιά. Τα σύνορα στρατιωτικοποιήθηκαν: οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις πουλούσαν την προστασία των συνόρων στις κοινές γνώμες των κρατών μελών ως εθνικό καθήκον, ενώ η συσχέτιση της ασφάλειας με τη μετανάστευση γίνονταν ολοένα και πιο ενδιαφέρουσα για τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες όπλων.
Ευρωπαϊκές φαντασιώσεις…
Ζευγάρι Σύρων προσφύγων στην ΠΓΔΜ. Φωτογραφία: Άρης Μεσσήνης/AFPΖΕΥΓΑΡΙ ΣΥΡΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΠΓΔΜ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ΑΡΗΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ/AFP
Έτσι, η ευρωπαϊκή πεπατημένη της «αποτροπής» έγινε άρδην συνώνυμο της πολιτικής αφροσύνης. Το απόλυτο αρνητικό άθροισμα. Η Ε.Ε. αναγνώριζε μεν τις τραγωδίες και τα αδιέξοδα στα οποία είχε περιέλθει, αλλά αρνούνταν πεισματικά να ανοίξει μια συζήτηση για μια άλλη προβληματική που σχετίζεται με τη δημιουργία ασφαλών διαδρόμων και τη δυνατότητα μιας συντεταγμένης και υπό κρατικό έλεγχο μετάβασης στις επικράτειές της, η οποία θα ελαχιστοποιούσε την παράνομη διακίνηση ανθρώπων και όλες τις παρανομίες. Αυτή η κριτική ασκήθηκε στην Ε.Ε. όχι από τίποτε αριστερίστικα γκρουπούσκουλα που πίνουν νερό στο όνομα των «ανοιχτών συνόρων», αλλά από όλους τους διεθνείς οργανισμούς που ασχολούνται σοβαρά με τη μετανάστευση, με πρώτον τον ΟΗΕ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η Ε.Ε. λοιπόν μοιάζει, κάπως παραδόξως, με την Αμερική της ποτοαπαγόρευσης: τυφλωμένη από την υποκριτική ιδεοληψία του συντηρητισμού της απαγορεύει, κλείνοντας το μάτι στο λαθρεμπόριο και ωθώντας τους ανθρώπους στην παρανομία.
Και αίφνης, στο τέλος του καλοκαιριού του 2015, κάτι φαίνεται να κινείται: η γερμανική πρωτοβουλία για άρση του Δουβλίνου, συνοδευόμενη από την προοπτική μιας αναλογικής κατανομής των προσφύγων στην Ε.Ε. και μια πρωτοφανή για συντηρητική κυβέρνηση καμπάνια υποδοχής των προσφύγων δημιουργεί ρίγη αναστάτωσης στους γερμανικούς δορυφόρους της MittelEuropa: εκείνοι, αρνούνται ακόμη πεισματικά κάθε σκέψη για αναλογική κατανομή και επανεγκατάσταση των πληθυσμών αυτών. Μάλλον, επίσης, θα πρέπει να προκαλεί και σοβαρή αμηχανία στα ομογάλακτα των Γερμανών Χριστιανοδημοκρατών ευρωπαϊκά κόμματα που ακόμη και σήμερα συνεχίζουν απερίσκεπτα την ξενόφοβη ρητορεία. Το σκέφτομαι αυτό, μέρες που ’ναι, βλέποντας μερικούς υποψήφιους πολιτευτές της Ν.Δ. περιφερόμενους σε τηλεοπτικά πάνελ, αξιοποιώντας την εκκωφαντικά αμήχανη σιωπή των περισσότερων στελεχών της προηγούμενης κυβέρνησης.
Πολιτικά, είναι εξόχως ενδιαφέρον ότι φορέας μιας τέτοιας πρωτοβουλίας υπήρξε η γερμανική Δεξιά. Υπάρχουν σοβαροί λόγοι που δεν πρέπει να εκπλήσσουν. Εξάλλου, η Γερμανία είναι ήδη η χώρα με το μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων στην Ευρώπη και, υπό την έννοια αυτή, κατά παράδοξο τρόπο, σύμμαχος του ευρωπαϊκού Νότου στην προσπάθεια για μια αναλογική κατανομή του πληθυσμού αυτού εντός της Ε.Ε. Κάποιοι διερωτώνται: Είναι ανθρωπιστικά ή πραγματιστικά τα κίνητρα της απόφασης; Κατά την άποψή μου, και τα δύο, το ένα δεν εμποδίζει το άλλο. Η απόφαση, ενταγμένη στις μακρές ιστορικές διάρκειες του προηγούμενου αιώνα, συνιστά σίγουρα ένα ακόμη στιγμιότυπο στη μακρά διαδρομή της γερμανικής αυτοκάθαρσης από το Ολοκαύτωμα· η γερμανική ιστορία στοιχειώνει έως σήμερα τη χώρα. Ενταγμένη στη συγκυρία της ευρωπαϊκής κρίσης, είναι επίσης μια ευκαιρία καλλωπισμού των βλοσυρών ρυτίδων που χαράχθηκαν στο γερμανικό πρόσωπο εξαιτίας της πρόσφατης διαχείρισης του ελληνικού ζητήματος. Τέλος, είναι βέβαιο πως πρόκειται για μια πραγματιστική στάθμιση ενόψει του μεγέθους της ροής των ανθρώπων και των αναγκών αναζωογόνησης μιας κοινωνίας που γερνά. Υπό την τελευταία έννοια, η διάκριση μετανάστη και πρόσφυγα ξεθωριάζει και, αργά ή γρήγορα, εκτιμώ πως η ευρωπαϊκή συζήτηση, δειλά, θα αρχίσει να συμπεριλαμβάνει και τους μετανάστες που δεν μπορούν να επιστραφούν στις πατρίδες τους και δεν πληρούν τις τυπικές νομικές προϋποθέσεις του πρόσφυγα. Η γερμανική πρωτοβουλία επιχειρεί να μας εισάγει, με την πιο επίσημη και βαριά κρατική βούλα της Ευρώπης, σε ένα άλλο υπόδειγμα διαχείρισης του προσφυγικού-μεταναστευτικού. Για πρώτη φορά λοιπόν εμφανίζονται κάποιες κρίσιμες ρωγμές στις αφελείς, ανιστόρητες και απάνθρωπες βεβαιότητες της «Ευρώπης-φρούριο».
… και ελληνικές ματαιώσεις
Και επειδή η γεωγραφική θέση έχει φέρει κάποιους να βρίσκονται στις άκρες για να φυλάνε το φρούριο, οι ρωγμές αυτές δίνουν μια ιστορικών διαστάσεων ευκαιρία προκειμένου χώρες όπως η Ελλάδα να μπορέσουν να αφήσουν πίσω τους τραγικές ματαιώσεις στη διαχείριση του μεταναστευτικού που συνεχίζουν να στοιχειώνουν την ελληνική διοίκηση. Αυτό όμως σημαίνει ότι πρέπει με τον πιο επίσημο τρόπο να αναδείξουν την αυτοτελή σημασία στη διαχείριση του μεταναστευτικού-προσφυγικού προκειμένου μια πολλαπλώς ματαιωμένη και αδιάφορη διοίκηση να μπορέσει να παραγάγει κάποια αποτελέσματα. Και αυτό ξέρουμε πως δεν το κατάφερε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, παρά τη δημιουργία του χαρτοφυλακίου μετανάστευσης και την ριζική αλλαγή της ατζέντας και του κλίματος στον ελληνικό δημόσιο διάλογο.
Από την άλλη, έχουμε τη ΝΔ που επιμένει ακόμη και σήμερα βαρετά και ελάχιστα πειστικά να λέει ότι οι ροές αυξήθηκαν επειδή τάχα ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε νεύμα εισόδου σε μετανάστες και πρόσφυγες. Σε όποιο διεθνές φόρουμ έχω βρεθεί και αναφέρω στους συνομιλητές μου την πεποίθηση αυτή, πως τάχα για τα αυξημένα μεταναστευτικά και προσφυγικά μεγέθη που κατακλύζουν την Ευρώπη ευθύνεται η «γενναιόδωρη» πολιτική της προηγούμενης ελληνικής κυβέρνησης, προκαλείται μειδίαμα. Η Ελλάδα έχει, ακόμη και συγκριτικά με την Ιταλία, αυξημένες ροές που εκτοξεύθηκαν μέσα στο 2015. Γιατί όμως; Διότι η Ελλάδα είναι ο κύριος προορισμός των προσφύγων από τη Συρία με τρόπο που καμία άλλη χώρα της ΕΕ στο παρελθόν δεν υπήρξε. Η Συρία διαλύεται ως κράτος και εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες της που βρίσκονταν στην Τουρκία αποφάσισαν πλέον ότι δεν υπάρχει περίπτωση να ξαναγυρίσουν, ενώ η Τουρκία από την πλευρά της ουσιαστικά ανακουφίζεται με την έξοδο αυτή. Οι ροές αυτές κατευθύνονται αποκλειστικά στο Αιγαίο –αυτή είναι η φυσική και εύκολη διέξοδος στην Ευρώπη– καθώς ο φράχτης του Έβρου απλώς άλλαξε την πορεία τους, χωρίς φυσικά να μπορέσει να τις περιορίσει. Αυτή την απλή αλήθεια θα μπορούσαν να είχαν προβλέψει οι εμπνευστές του φράχτη, αλλά φυσικά άλλα είχαν στο μυαλό τους τότε…
Εν κατακλείδι
Σήμερα παρουσιάζεται μια ιστορικών διαστάσεων ευκαιρία μιας στροφής. Το γεγονός ότι σε αυτή την προοπτική μπορεί να συνομολογηθεί μια συμμαχία με τμήματα των ευρωπαϊκών συντηρητικών ελίτ δίνει μια μοναδική ευκαιρία για μια αλλαγή ρότας στην ευρωπαϊκή πολιτική για τη μετανάστευση στην κατεύθυνση της εγγύησης της ασφάλειας και των δικαιωμάτων μαζί. «Λύση» ας μην υποσχεθεί κανείς διότι το μεταναστευτικό δεν προσφέρεται για λύσεις. Λύσεις έχουν τα προβλήματα, όχι τα φαινόμενα.
Αν μας έλεγαν πριν δύο μήνες ότι η Γερμανία της Μέρκελ θα μίσθωνε λεωφορεία για να μεταφέρει πρόσφυγες στο έδαφός της, θα μας φαίνονταν αδιανόητο. Όσο αντιστρόφως αυτονόητο ελπίζω να μας φαίνεται σε λίγο καιρό από σήμερα ότι η διάβαση του Αιγαίου δεν θα γίνεται με τα φουσκωτά καρυδότσουφλα των διακινητών αλλά με πλοία ναυλωμένα από την Ε.Ε.
Ο Δημήτρης Χριστόπουλος διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και είναι αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
13 Σεπτεμβρίου 2015
του Δημήτρη Χριστόπουλου
Δεν πάει πολύς καιρός –ούτε χρόνος δηλαδή– που η κυρίαρχη ευρωπαϊκή αντίληψη είχε αγκυροβολήσει στη βεβαιότητα πως ο έλεγχος των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε. αποτελεί εκ των ουκ άνευ προϋπόθεση, πάνω στην οποία εδραζόταν η κοινή ευρωπαϊκή διαχείριση της μετανάστευσης: τα ευρωπαϊκά έθνη νιώθουν να απειλούνται από τους «εισβολείς», οι ηγεσίες τους τροφοδοτούν τον φόβο για να γίνουν πιο δημοφιλείς, αλλά μαζί με τον φόβο μεγαλώνει και η ακροδεξιά. Τα σύνορα στρατιωτικοποιήθηκαν: οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις πουλούσαν την προστασία των συνόρων στις κοινές γνώμες των κρατών μελών ως εθνικό καθήκον, ενώ η συσχέτιση της ασφάλειας με τη μετανάστευση γίνονταν ολοένα και πιο ενδιαφέρουσα για τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες όπλων.Ευρωπαϊκές φαντασιώσεις…
Ζευγάρι Σύρων προσφύγων στην ΠΓΔΜ. Φωτογραφία: Άρης Μεσσήνης/AFPΖΕΥΓΑΡΙ ΣΥΡΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΠΓΔΜ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ΑΡΗΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ/AFP
Έτσι, η ευρωπαϊκή πεπατημένη της «αποτροπής» έγινε άρδην συνώνυμο της πολιτικής αφροσύνης. Το απόλυτο αρνητικό άθροισμα. Η Ε.Ε. αναγνώριζε μεν τις τραγωδίες και τα αδιέξοδα στα οποία είχε περιέλθει, αλλά αρνούνταν πεισματικά να ανοίξει μια συζήτηση για μια άλλη προβληματική που σχετίζεται με τη δημιουργία ασφαλών διαδρόμων και τη δυνατότητα μιας συντεταγμένης και υπό κρατικό έλεγχο μετάβασης στις επικράτειές της, η οποία θα ελαχιστοποιούσε την παράνομη διακίνηση ανθρώπων και όλες τις παρανομίες. Αυτή η κριτική ασκήθηκε στην Ε.Ε. όχι από τίποτε αριστερίστικα γκρουπούσκουλα που πίνουν νερό στο όνομα των «ανοιχτών συνόρων», αλλά από όλους τους διεθνείς οργανισμούς που ασχολούνται σοβαρά με τη μετανάστευση, με πρώτον τον ΟΗΕ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η Ε.Ε. λοιπόν μοιάζει, κάπως παραδόξως, με την Αμερική της ποτοαπαγόρευσης: τυφλωμένη από την υποκριτική ιδεοληψία του συντηρητισμού της απαγορεύει, κλείνοντας το μάτι στο λαθρεμπόριο και ωθώντας τους ανθρώπους στην παρανομία.
Και αίφνης, στο τέλος του καλοκαιριού του 2015, κάτι φαίνεται να κινείται: η γερμανική πρωτοβουλία για άρση του Δουβλίνου, συνοδευόμενη από την προοπτική μιας αναλογικής κατανομής των προσφύγων στην Ε.Ε. και μια πρωτοφανή για συντηρητική κυβέρνηση καμπάνια υποδοχής των προσφύγων δημιουργεί ρίγη αναστάτωσης στους γερμανικούς δορυφόρους της MittelEuropa: εκείνοι, αρνούνται ακόμη πεισματικά κάθε σκέψη για αναλογική κατανομή και επανεγκατάσταση των πληθυσμών αυτών. Μάλλον, επίσης, θα πρέπει να προκαλεί και σοβαρή αμηχανία στα ομογάλακτα των Γερμανών Χριστιανοδημοκρατών ευρωπαϊκά κόμματα που ακόμη και σήμερα συνεχίζουν απερίσκεπτα την ξενόφοβη ρητορεία. Το σκέφτομαι αυτό, μέρες που ’ναι, βλέποντας μερικούς υποψήφιους πολιτευτές της Ν.Δ. περιφερόμενους σε τηλεοπτικά πάνελ, αξιοποιώντας την εκκωφαντικά αμήχανη σιωπή των περισσότερων στελεχών της προηγούμενης κυβέρνησης.
Πολιτικά, είναι εξόχως ενδιαφέρον ότι φορέας μιας τέτοιας πρωτοβουλίας υπήρξε η γερμανική Δεξιά. Υπάρχουν σοβαροί λόγοι που δεν πρέπει να εκπλήσσουν. Εξάλλου, η Γερμανία είναι ήδη η χώρα με το μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων στην Ευρώπη και, υπό την έννοια αυτή, κατά παράδοξο τρόπο, σύμμαχος του ευρωπαϊκού Νότου στην προσπάθεια για μια αναλογική κατανομή του πληθυσμού αυτού εντός της Ε.Ε. Κάποιοι διερωτώνται: Είναι ανθρωπιστικά ή πραγματιστικά τα κίνητρα της απόφασης; Κατά την άποψή μου, και τα δύο, το ένα δεν εμποδίζει το άλλο. Η απόφαση, ενταγμένη στις μακρές ιστορικές διάρκειες του προηγούμενου αιώνα, συνιστά σίγουρα ένα ακόμη στιγμιότυπο στη μακρά διαδρομή της γερμανικής αυτοκάθαρσης από το Ολοκαύτωμα· η γερμανική ιστορία στοιχειώνει έως σήμερα τη χώρα. Ενταγμένη στη συγκυρία της ευρωπαϊκής κρίσης, είναι επίσης μια ευκαιρία καλλωπισμού των βλοσυρών ρυτίδων που χαράχθηκαν στο γερμανικό πρόσωπο εξαιτίας της πρόσφατης διαχείρισης του ελληνικού ζητήματος. Τέλος, είναι βέβαιο πως πρόκειται για μια πραγματιστική στάθμιση ενόψει του μεγέθους της ροής των ανθρώπων και των αναγκών αναζωογόνησης μιας κοινωνίας που γερνά. Υπό την τελευταία έννοια, η διάκριση μετανάστη και πρόσφυγα ξεθωριάζει και, αργά ή γρήγορα, εκτιμώ πως η ευρωπαϊκή συζήτηση, δειλά, θα αρχίσει να συμπεριλαμβάνει και τους μετανάστες που δεν μπορούν να επιστραφούν στις πατρίδες τους και δεν πληρούν τις τυπικές νομικές προϋποθέσεις του πρόσφυγα. Η γερμανική πρωτοβουλία επιχειρεί να μας εισάγει, με την πιο επίσημη και βαριά κρατική βούλα της Ευρώπης, σε ένα άλλο υπόδειγμα διαχείρισης του προσφυγικού-μεταναστευτικού. Για πρώτη φορά λοιπόν εμφανίζονται κάποιες κρίσιμες ρωγμές στις αφελείς, ανιστόρητες και απάνθρωπες βεβαιότητες της «Ευρώπης-φρούριο».
… και ελληνικές ματαιώσεις
Και επειδή η γεωγραφική θέση έχει φέρει κάποιους να βρίσκονται στις άκρες για να φυλάνε το φρούριο, οι ρωγμές αυτές δίνουν μια ιστορικών διαστάσεων ευκαιρία προκειμένου χώρες όπως η Ελλάδα να μπορέσουν να αφήσουν πίσω τους τραγικές ματαιώσεις στη διαχείριση του μεταναστευτικού που συνεχίζουν να στοιχειώνουν την ελληνική διοίκηση. Αυτό όμως σημαίνει ότι πρέπει με τον πιο επίσημο τρόπο να αναδείξουν την αυτοτελή σημασία στη διαχείριση του μεταναστευτικού-προσφυγικού προκειμένου μια πολλαπλώς ματαιωμένη και αδιάφορη διοίκηση να μπορέσει να παραγάγει κάποια αποτελέσματα. Και αυτό ξέρουμε πως δεν το κατάφερε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, παρά τη δημιουργία του χαρτοφυλακίου μετανάστευσης και την ριζική αλλαγή της ατζέντας και του κλίματος στον ελληνικό δημόσιο διάλογο.
Από την άλλη, έχουμε τη ΝΔ που επιμένει ακόμη και σήμερα βαρετά και ελάχιστα πειστικά να λέει ότι οι ροές αυξήθηκαν επειδή τάχα ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε νεύμα εισόδου σε μετανάστες και πρόσφυγες. Σε όποιο διεθνές φόρουμ έχω βρεθεί και αναφέρω στους συνομιλητές μου την πεποίθηση αυτή, πως τάχα για τα αυξημένα μεταναστευτικά και προσφυγικά μεγέθη που κατακλύζουν την Ευρώπη ευθύνεται η «γενναιόδωρη» πολιτική της προηγούμενης ελληνικής κυβέρνησης, προκαλείται μειδίαμα. Η Ελλάδα έχει, ακόμη και συγκριτικά με την Ιταλία, αυξημένες ροές που εκτοξεύθηκαν μέσα στο 2015. Γιατί όμως; Διότι η Ελλάδα είναι ο κύριος προορισμός των προσφύγων από τη Συρία με τρόπο που καμία άλλη χώρα της ΕΕ στο παρελθόν δεν υπήρξε. Η Συρία διαλύεται ως κράτος και εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες της που βρίσκονταν στην Τουρκία αποφάσισαν πλέον ότι δεν υπάρχει περίπτωση να ξαναγυρίσουν, ενώ η Τουρκία από την πλευρά της ουσιαστικά ανακουφίζεται με την έξοδο αυτή. Οι ροές αυτές κατευθύνονται αποκλειστικά στο Αιγαίο –αυτή είναι η φυσική και εύκολη διέξοδος στην Ευρώπη– καθώς ο φράχτης του Έβρου απλώς άλλαξε την πορεία τους, χωρίς φυσικά να μπορέσει να τις περιορίσει. Αυτή την απλή αλήθεια θα μπορούσαν να είχαν προβλέψει οι εμπνευστές του φράχτη, αλλά φυσικά άλλα είχαν στο μυαλό τους τότε…
Εν κατακλείδι
Σήμερα παρουσιάζεται μια ιστορικών διαστάσεων ευκαιρία μιας στροφής. Το γεγονός ότι σε αυτή την προοπτική μπορεί να συνομολογηθεί μια συμμαχία με τμήματα των ευρωπαϊκών συντηρητικών ελίτ δίνει μια μοναδική ευκαιρία για μια αλλαγή ρότας στην ευρωπαϊκή πολιτική για τη μετανάστευση στην κατεύθυνση της εγγύησης της ασφάλειας και των δικαιωμάτων μαζί. «Λύση» ας μην υποσχεθεί κανείς διότι το μεταναστευτικό δεν προσφέρεται για λύσεις. Λύσεις έχουν τα προβλήματα, όχι τα φαινόμενα.
Αν μας έλεγαν πριν δύο μήνες ότι η Γερμανία της Μέρκελ θα μίσθωνε λεωφορεία για να μεταφέρει πρόσφυγες στο έδαφός της, θα μας φαίνονταν αδιανόητο. Όσο αντιστρόφως αυτονόητο ελπίζω να μας φαίνεται σε λίγο καιρό από σήμερα ότι η διάβαση του Αιγαίου δεν θα γίνεται με τα φουσκωτά καρυδότσουφλα των διακινητών αλλά με πλοία ναυλωμένα από την Ε.Ε.
Ο Δημήτρης Χριστόπουλος διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και είναι αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου