Christopoulos D.

Μειονότητες στην Ευρώπη

Τρίτη 11.00 - 14:00, αίθουσα Α4.1 του Νέου Κτιρίου

Υπεύθυνος: Δημήτρης Χριστόπουλος  Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας

Διδακτικό Σύγγραμμα: Δ. Χριστόπουλος, Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, Κριτική, Σειρά Μελετών του ΚΕΜΟ, Αθήνα, 2002

Το ζήτημα των μειονοτήτων στην Ευρώπη είναι πολιτικά μείζον, ιστορικά φορτισμένο και ιδεολογικά κρίσιμο. Σε ότι αφορά τη μελέτη του, συνιστά ένα κατεξοχήν διεπιστημονικό διακύβευμα. Το μάθημα αυτό στοχεύει σε μια παρουσίαση της πορείας του μειονοτικού ζητήματος στην Ευρώπη σε δύο άξονες:

Της ιστορίας των ιδεών /των εννοιών και

των πολιτικών στρατηγικών/ γεγονότων.

Με κεντρική αναφορά την πολιτική φιλοσοφία και νομική θεωρία, το μάθημα εστιάζει στη διαμόρφωση του μειονοτικού φαινομένου από τη συστατική σκέψη της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας. Την ίδια στιγμή, το διεθνές δίκαιο προστασίας των μειονοτήτων και η ιστορία των ευρωπαϊκών διεθνών σχέσεων, από τον 17ο αιώνα έως σήμερα, επικυρώνει τις θεωρητικές προϋποθέσεις ανάδυσης του φαινομένου που συμβάλλουν στην εννοιολόγηση της «μειονότητας» από τη σύγχρονη νομική θεωρία. Εφεξής, η έννοια «μειονότητα» αρχίζει να αποκτά απτό ιστορικό περιεχόμενο.

Με τη συνδρομή της κοινωνικής ανθρωπολογίας που στρέφει το ενδιαφέρον της από τις παραδοσιακές κοινότητες στις σύγχρονες κοινωνίας δίνονται επιπρόσθετα αναλυτικά εργαλεία για την κατανόηση των πολυδιάστατων πτυχών του φαινομένου της ετερότητας στην Ευρώπη.

Το μάθημα αντιμετωπίζει τη στρατηγική των διεθνών ευρωπαϊκών παραγόντων και θεσμών σχετικά με τις μειονότητες μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, συμβάλλοντας στην απάντηση ενός θεμελιώδους επίκαιρου ερωτήματος : «πώς τίθεται το ζήτημα των μειονοτήτων στους καιρούς μας;». Τέλος, προτάσσεται η ενασχόληση με το ζήτημα «Ελλάδα και μειονότητες» τόσο υπό την οπτική της ιστορικής κληρονομιάς όσο και υπό αυτήν της μεταψυχροπολεμικής πολεμικής συγκυρίας.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

1. Εισαγωγή: η έννοια της μειονότητας ως σχέση εξουσίας - 16.10.2012
Στην ενότητα αυτή γίνεται μια εισαγωγή στην ύλη του μαθήματος. Επίσης, διερευνάται η έννοια της ετερότητας και της μειονότητας στον χώρο της πολιτικής και νομικής θεωρίας. Αποδίδεται έμφαση στην σχέση εξουσίας ανάμεσα σε υποκείμενα που όχι απλώς καθιστά ορατή την ετερότητα, αλλά, σε τελευταία ανάλυση, τη συγκροτεί. Εξετάζεται έτσι η διαφοροποίηση το όρου «μειονότητα» από τον αντίστοιχο της «μειοψηφίας» στο πλαίσιο εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής.

2. Η συγκρότηση του ατόμου ως προϋπόθεση της νεωτερικής μειονότητας 23.10.2012
Για να υπάρχουν μειονότητες πρέπει να υπάρχουν άτομα, δηλαδή πρόσωπα με προσδοκίες δικαιωμάτων. Διερευνάται σύντομα η ανθρωπολογική/θεολογική γέννηση του ατόμου, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται η διαδικασία του αποκλεισμού των μειονοτήτων από το κοινωνικό συμβόλαιο. Η ιστορία των ιδεών επικυρώνεται στην πράξη: οι μειονότητες αποκτούν σάρκα και οστά στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Για πρώτη φορά τότε, η προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων συστατικό της νέας ευρωπαϊκής κυρίαρχης τάξης.

3. Δικαιώματα του ανθρώπου στα έθνη-κράτη και μειονότητες 30.10.2012
Η απελευθερωτική εποχή των πρώτων Διακηρύξεων δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν φαίνεται να αφιερώνει πολλά στις μειονότητες. Υπό την οπτική της ετερότητας, γίνεται μια σύντομη κριτική παρουσίαση των θεωριών των δικαιωμάτων. Το ερώτημα είναι λοιπόν για ποιόν λόγο οι μειονοτικοί δεν μπορούν να γίνουν το «έκαστο πρόσωπο» που απολαμβάνει δικαιώματα σύμφωνα με το νέο συνταγματικό πλαίσιο των εθνών-κρατών. Το Συνέδριο της Βιέννης (1815) επικυρώνει την μετάβαση από την προστασία της θρησκευτικής διαφοράς στην εθνική μειονοτικοποίηση.

4. Η αρχή των εθνοτήτων και το ζήτημα της προστασίας των μειονοτήτων 6.11.2012
Η εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων οδηγεί στην ιστορική εμφάνιση των μειονοτήτων ως παραγόντων διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Εάν η αρχή είχε εφαρμοστεί χωρίς εξαιρέσεις, τότε μειονότητες δεν θα υπήρχαν. Θα διερευνηθεί η προέλευση της αρχής και η αμφισημία της: απελευθερώνει κάποια έθνη, ενώ άλλα τα καθιστά μειονότητες. Θα εξεταστεί τέλος, η νομική εμπειρία του Μεσοπολέμου, όπου οι Συνθήκες μειονοτήτων της Κοινωνίας των Εθνών (1919-1940) ανέδειξε το πρώτο κανονιστικό σύστημα διεθνούς προστασίας τους.

5.Το σύγχρονο ζήτημα του ανήκειν  13.11.2012
Εξετάζεται η νομική άρνηση της έννοιας της μειονότητας, ως μέσο προστασίας των μειονοτικών προσώπων. Αυτή είναι και η αντίληψη που κυριάρχησε με την ίδρυση του ΟΗΕ ως το τέλος του ψυχρού πολέμου. Το μειονοτικό φαινόμενο αναλύεται ως επιστημολογικό εμπόδιο για το μοντέρνο δίκαιο, το οποίο έχει δομηθεί στη διχοτομική διπολικότητα του ατόμου και του κράτους. Οι μειονότητες λοιπόν, αντιμετωπίζονται ως κράτη ή ως άτομα, ενώ δεν είναι τίποτε από τα δύο. Τέλος, παρουσιάζεται μια προσπάθεια υπέρβασης του αδιεξόδου που γίνεται από τις σύγχρονες πολιτικές θεωρίες του κοινοτισμού και του ατομικιστικού φιλελευθερισμού.

6. Μειονότητες και ετερότητα: η ομάδα ως τάξη  20.11.2012
Η ιδέα που διατρέχει την ενότητα αυτή είναι πως η ανθρώπινη ομάδα συνιστά ένα μηχανισμό αναπαραγωγής σχέσεων εξουσίας, άλλως μια τάξη. Ως τέτοιος μηχανισμός παρουσιάζεται και η μειονοτική ομάδα. Διερευνάται η έννοια του νομικού πλουραλισμού αλλά κυρίως αναλύονται οι συνθήκες υπό τις οποίες η ετερότητα έλκει το ενδιαφέρον της πολιτικής και της κοινωνικής έρευνας.

7. Η διεκδίκηση ως πράξη οριστική των μειονοτήτων 27.11. 2012

Οι παραδοσιακοί ορισμοί των μειονοτήτων στο διεθνές δίκαιο συνήθως περιγράφουν μια ομάδα. Η κριτική στους ορισμούς αυτούς αναδεικνύει τη μειονοτική διεκδίκηση ως συστατικό της έννοιας της μειονότητας, καθώς είναι η διεκδίκηση που καθιστά την ομάδα ορατή στη δημόσια σφαίρα. Συζητείται το ζήτημα της αναγνώρισης της ομάδας ως προϋπόθεσης ενασχόλησης μαζί της, ενώ, τέλος, διερευνάται το ζήτημα της αντιπροσώπευσης των μειονοτήτων.

8. Η φύση των δικαιωμάτων: πολιτιστικά και συλλογικά δικαιώματα; 4.12.2012
Τα πολιτιστικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους διαφορετικούς, τον πολιτισμό τους, ενώ τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους ίδιους, δηλαδή την αξιοπρέπειά τους. Σε τι βαθμό πρέπει να αναγνωρίζονται πολιτιστικά δικαιώματα; Η ισλαμική μαντίλα πρέπει να απαγορεύεται; Τέλος, τα μειονοτικά δικαιώματα λογίζονται ως συλλογικά ή μήπως πρέπει το κράτος να παρέχει εγγυήσεις προστασίας των μειονοτικών ανθρώπων και από την ίδια τους την ομάδα;

9 και 10. Η ευρωπαϊκή ιδεολογία της προστασίας των μειονοτήτων 11.12.2012  και 18.12.2012

Η μεταψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως μια ευρωπαϊκή ιδεολογία με τρεις πυλώνες. Η κανονιστική προσέγγιση εννοιολογεί τα μειονοτικά ως ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτή είναι κυρίως η προσέγγιση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Ο δεύτερος πυλώνας αντιλαμβάνεται την προστασία των μειονοτικών πολιτισμών ως παράμετρο διαφύλαξης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς: είναι η στρατηγική του Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, η προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως παράμετρος γεωπολιτικής ασφάλειας: αυτή είναι η προσέγγιση του Ύπατου Αρμοστή του ΟΑΣΕ για τις εθνικές μειονότητες.

11. Μειονότητες στην Ελλάδα : το ανομολόγητο 8.1.2013
12. Μειονότητες στην Ελλάδα : η πολιτική συγκυρία 15.1.2013

Στα μαθήματα αυτά θα γίνει μια παρουσίαση του μειονοτικού φαινομένου στην Ελλάδα. Η ύπαρξη της μειονοτικής ετερότητας παρουσιάζει μια σχετικά μεγάλη ποικιλία ως προς τη σύσταση της ταυτότητας των πληθυσμιακών ομάδων και τη διατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα ή η θρησκεία στο ελληνικό εθνικό κράτος. Η αντιμετώπιση των μειονοτήτων στη χώρα μας έχει περάσει από ετερόκλητες ιστορικές και πολιτικές φάσεις που σχετίζονται με τις ευρύτερες στρατηγικές ανάπτυξης του ελληνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού και ενσωμάτωσης/αποκλεισμού του ελληνικού έθνους.

13. Συμπεράσματα και απορίες από την μελέτη του μειονοτικού φαινομένου στην Ευρώπη. Συσχέτιση με το μεταναστευτικό φαινόμενο.  22. 1.2011