ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Εισαγωγή στην ευρωπαϊκή θεωρία του κράτους και του δικαίου
ΔΕΥΤΕΡΑ 8.15-11.00 Αμφιθέατρο Σάκη Καράγεωργα
Διδάσκων: Δημήτρης Χριστόπουλος- Αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου
Πανεπιστημίου
Κύριο Σύγγραμμα
- Μανιτάκης, Συνταγματική οργάνωση του
κράτους, Με στοιχεία Πολιτειολογίας (β’ έκδοση επαυξημένη) Εκδ.
Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2007
- Φάκελος σημειώσεων
ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ …
To μάθημα αυτό, υποχρεωτικό πρώτου εξαμήνου για τους νεοεισερχόμενους
φοιτητές του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας είναι μια εισαγωγή στο
χώρο και το χρόνο του δικαίου και της Πολιτικής Επιστήμης. Λίγα χρόνια πίσω θα
ονομάζονταν Εισαγωγή στην Πολιτειολογία, καθώς η Πολιτειολογία εξέφραζε το
σημείο συνάντησης δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης. Δεν πάνε πολλά χρόνια που η ίδια η πολιτική
επιστήμη ήταν ενσωματωμένη στις έδρες δημοσίου δικαίου των ευρωπαϊκών
πανεπιστημίων. Το γεγονός ότι σταδιακά η πολιτική επιστήμη απέκτησε την δική
της αυτοτέλεια ως γνωστικό αντικείμενο δεν σημαίνει ότι μπορεί και γίνεται να
κόψει τους δεσμούς της με το δημόσιο δίκαιο. Το μάθημα αυτό, παρουσιάζει αυτούς
τους δεσμούς για αρχάριους.
Μια
εισαγωγή στην ιστορική και θεωρητική διάρθρωση των θεμελιακών εννοιών πάνω στις
οποίες τροχοδρομούνται οι σχέσεις εξουσίας της πολιτικής ευρωπαϊκής
Νεωτερικότητας, από την εμφάνιση των σύγχρονων συνταγματικών κρατών έως τις
σύγχρονες προσπάθειες συγκρότησης μιας υπερεθνικής ευρωπαϊκής πολιτείας. Το μάθημα προσπαθεί να δώσει μια εισαγωγική
απάντηση στα ερωτήματα:
- Τι είναι
δίκαιο; Το δέον και το είναι;
- Ποιος είναι
ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος
- Τι είναι
σύνταγμα,
- Τι είναι φιλελεύθερος
και δημοκρατικός συνταγματισμός;
- Τι είναι
κράτος και ποια τα στοιχεία του;
- Τι είναι κυριαρχία;
- Τι είναι τα
ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα;
- Τι είναι
πολίτευμα;
- Τι είναι
λαός και έθνος;
- Τι είναι
κράτος δικαίου;
Τέλος, με
ποιόν τρόπο οι προηγούμενοι όροι εννοιολογούνται μέσω στο πλαίσιο των εθνικών
συνταγματικών κρατών και με ποιόν σε αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στους
θεσμούς της οποίας εισάγονται οι φοιτητές.
Οι έννοιες
που παρουσιάζονται και αναλύονται - πέραν του ότι συνθέτουν το πεδίο της
νεωτερικής πολιτειακής τομής – αποτελούν τα θεμελιώδη αναλυτικά εργαλεία
πρόσβασής των σύγχρονων ανθρώπων στην κατανόηση του πολιτικού γίγνεσθαι. Σκοπός
του μαθήματος είναι να παράσχει στους φοιτητές τη δυνατότητα μιας θεωρητικής
και ιστορικής διάρθρωσης των όρων
εκείνων πάνω στους οποίους δομείται η πολιτική επιστήμη και το δημόσιο δίκαιο
από τις καταβολές τους έως τη συγκυρία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Δ
Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ο Σ
- Η νεωτερική
πολιτειακή τομή, το δίκαιο και το κράτος 5.10.15
Στην
εισαγωγική αυτή ενότητα γίνεται η παρουσίαση της ύλης του μαθήματος με αφετηρία
την τομή που εισάγει στον χώρο της πολιτειολογίας η πολιτική νεωτερικότητα. Η
τομή αυτή, με κύρια αναφορά το σχίσμα
του ιδιωτικού από τον δημόσιο χώρο, εισάγει τις θεμελιακές έννοιες πάνω στις
οποίες δομείται ο πολιτειολογικός στοχασμός ως σήμερα: κράτος, κυριαρχία,
άτομο, λαός, έθνος, δικαιώματα, σύνταγμα. Παρουσιάζεται εισαγωγικά ο όρος
«δίκαιο» καθώς και συνοπτικά οι κλάδοι του δικαίου. Αναλύεται το ιδιωτικό ως
χώρος της αυτονομίας σε αντιδιαστολή με το δημόσιο ως χώρος του καταναγκασμού
ενώ διερευνάται η ιστορικότητα και τα όρια της διάκρισης αυτής.
- Δίκαιο και πολιτική: η διάκριση
κανονιστικού και πραγματικού
12.10.15
Η διάκριση του
κανονιστικού χώρου, αυτού του δέοντος γενέσθαι, από τον πραγματικό κόσμο
καταρχήν εισάγει τη διάκριση μεταξύ δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης.
Διερευνώνται οι προϋποθέσεις εγκυρότητας του κανόνα δικαίου και οι κλάδοι του
δικαίου, με έμφαση στην διάκριση ιδιωτικού-δημοσίου, ενώ, τέλος, αναδεικνύεται
η, σε τελευταία ανάλυση, κοινότητα γνωστικού αντικειμένου μεταξύ δημοσίου
δικαίου και πολιτικής επιστήμης.
- Η αρχή: Φιλελευθερισμός και
δημοκρατία στο Σύνταγμα 19.10.15
Ο
φιλελευθερισμός και η δημοκρατία είναι τα θεμέλια του σύγχρονου συνταγματισμού.
Εξετάζονται η ιστορικοί όροι εμφάνισης των δύο αυτών θεωριών/κινημάτων ενώ
αναλύεται το θεωρητικό περιεχόμενό τους. Γίνεται μια εκτενής αναφορά στην ιδέα
του Συντάγματος, ως επιστέγασμα της πολιτειακής τομής με το «παλιό καθεστώς»
καιεγκαθίδρυσης μιας πολιτικής, κοσμικής, ορθολογικής εξουσίας, όριο στην ίδια
την κυρίαρχη βούληση του μονάρχη. Εξετάζονται η αρχή της διάκρισης των εξουσιών
και η κατοχύρωση των δικαιωμάτων ως φραγμοί αυτής της εξουσίας. Παρουσιάζεται
τέλος το Σύνταγμα, υπό την πολιτειακή και υπό τη νομική του πρόσληψη.
4. Οι λειτουργίες
του συντάγματος 26.10.2015
Η
βασική λειτουργία του συντάγματος είναι η εγγυητική. Πριν απ’όλα, το σύνταγμα
είναι ένα κανονιστικό σύστημα εγγυήσεων κατά της κρατικής αυθαιρεσίας. Την ίδια
στιγμή, ωστόσο, επιτελεί και μια νομιμοποιητική λειτουργία σταθεροποίησης και
παγίωσης των δεδομένων σχέσεων εξουσίας, στην υπηρεσία των οποίων εντάσσεται
και το ίδιο το σύνταγμα. Οι δύο αυτές λειτουργίες εξετάζονται στη διαλεκτική
τους ενότητα και στον ιστορικό τους συσχετισμό με το πρώτο δικαίωμα που τα
σύγχρονα συντάγματα καθιέρωσαν: αυτό της ιδιοκτησίας
5 και 6. Το κράτος για το
δίκαιο: η «θεωρία των τριών στοιχειών»
2.11.2015 και 9.11.15
Το σύνταγμα συγκροτεί και δηλώνει το κράτος ως
μια ιδιόμορφη πολιτειακή – ληξιαρχική πράξη γέννησης. Η έννοια του κράτους
είναι επιδεκτική πολλών προσεγγίσεων και οριοθετήσεων. Εδώ το κρατικό φαινόμενο
εννοιολογείται μέσα από μια κριτική παρουσίαση της θεωρίας των τριών στοιχείων
– λαού, επικράτειας και εξουσίας – που παραπέμπει στη πολιτειολογική θεωρία του
Jellinek των αρχών του 20ου αιώνα. Η θεωρία
αυτή συνεχίζει να κυριαρχεί στο χώρο του δημοσίου, συνταγματικού και διεθνούς
δικαίου ως τις μέρες μας.
7. Άτομο, λαός και έθνος 16.11.15
Ο
λαός είναι κάτι περισσότερο από ένα άθροισμα ατόμων, ωστόσο για να υπάρχει λαός
πρέπει να υπάρχει το άτομο, ως υποκείμενο δικαιωμάτων. Την ίδια ωστόσο στιγμή
που ιστορικά συγκροτείται ο λαός ως συλλογικό υποκείμενο δικαιωμάτων,
συγκροτείται και το έθνος ως αντίστοιχο υποκείμενο ιστορικών καθηκόντων.
Παρουσιάζονται οι δύο σχολές περί έθνους που κυριαρχούν στην Ευρώπη, η πολιτική
(η «γαλλική») και η πολιτισμική (η «γερμανική»), ενώ διερευνάται η προσπάθεια
ταύτισης των εννοιών λαού και έθνους ως πρόβλημα και ταυτόχρονα ως κεκτημένο
της ευρωπαϊκής πολιτικής ιστορίας.
8
Οι γενιές των δικαιωμάτων 30.11.2015
Τι είναι
δικαίωμα; Η σχολή του φυσικού δικαίου. Ο νομικός θετικισμός. Τα ατομικά, ως
πρώτη γενιά δικαιωμάτων. Τα πολιτικά ως δεύτερη γενιά. Τα κοινωνικά δικαιώματα
ως τρίτη γενιά δικαιωμάτων. Σε ποιες μορφές κράτους ανταποκρίνονται και σε
ποιες εποχές; Ποιες ανάγκες υπηρετούνται, ποια συμφέροντα προκρίνονται και ποιες
ιδεολογίες γίνονται κρατικές προτεραιτότητες;
9.
Θεωρίες της κυριαρχίας: από τον ύστερο
Μεσαίωνα στις αρχές του 21ου αιώνα
7.12.2015
Η
λέξη-κλειδί της πολιτικής οργάνωσης της εξουσίας στη νεωτερικότητα είναι η
κυριαρχία. Εδώ διερευνώνται τα χαρακτηριστικά της κυριαρχίας ως «δύναμης
επιβολής», ο πρωτογενής, δημόσιος και απρόσωπος χαρακτήρας της. Την ίδια στιγμή
εξετάζονται τα συμπτώματα κρίσης του παραδοσιακού ανθρωπομορφικού μοντέλου
άσκησης κυριαρχίας και αναδεικνύεται το μείζον ερώτημα των τρόπων άσκησης και
νομιμοποίησης της κυριαρχίας στη σύγχρονη εποχή.
10. Κυριαρχία και
δικαιώματα: το κράτος δικαίου 14.12. 2015
Το
κράτος δικαίου είναι το κράτος κανόνων. Είναι ο συμβολικός τόπος έκφρασης της
αντινομίας ατομικής ελευθερίας και κρατικής κυριαρχίας καθώς και της ενότητάς
τους. Εξετάζονται οι σχέσεις κυριαρχίας και δικαίου, ως συνώνυμο των σχέσεων
κρατικής εξουσίας και ανθρώπινης αυτονομίας. Τη στιγμή που ο τόπος πραγμάτωσης
της αυτονομίας είναι η πολιτική κοινότητα, αυτή αναδεικνύεται ως η μείζον
απειλή της. Νοούνται δικαιώματα χωρίς κυριαρχία;
11.
Το κοινωνικό
κράτος 21.12.2015
Η ιστορική μακροσυγκυρία του
κοινωνικού κράτους. Σε ποιες ανάγκες ανταποκρίθηκε; Ποιες οι θεμελιώδεις πολιτειακές
του συντεταγμένες. Πώς και γιατί
μετασχηματίζεται το παραδοσιακό φιλελεύθερο κράτος σε κοινωνικό κράτος. Τα
κοινωνικά δικαιώματα διαφέρουν από τα ατομικά; Σε συνθήκες κρίσης, όπως αυτή
που διάγουμε σήμερα, ποιες οι ιδιαίτερες εκδοχές αυτής της συζήτησης.
12. Μορφές πολιτευμάτων: από την απολυταρχία στη
δημοκρατία 11.1.2016
Η απάντηση στο ερώτημα «από πού
πηγάζει η δημόσια εξουσία» είναι ταυτόσημη της απάντησης στο ερώτημα «τι
πολίτευμα υπάρχει;» Η πηγή της δημόσιας εξουσίας αναδεικνύει τα θεμελιακά
χαρακτηριστικά των πολιτευμάτων. Στο μάθημα αυτό θα γίνει μια ανασκόπηση των
νεωτερικών πολιτευμάτων από την απολυταρχία, τη συνταγματική μοναρχία, τον
νεωτερικό ολοκληρωτισμό και τη δημοκρατία. Μπορούμε να σκεφτούμε κάτι «μετά» τη
δημοκρατία;