Εισαγωγή στην ευρωπαϊκή θεωρία του κράτους και του δικαίου
Παρασκευή 8.15-11.00 Αίθουσα 102-Γυάλινο κτίριο
Κύριο Σύγγραμμα
Α. Μανιτάκης , Συνταγματική οργάνωση του κράτους, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2001
Β. Φάκελος σημειώσεων
Οι έννοιες στις οποίες εισάγονται οι φοιτητές στο μάθημα αποτελούν τα θεμελιώδη αναλυτικά εργαλεία πρόσβασης των σύγχρονων ανθρώπων στην κατανόηση του πολιτικού γίγνεσθαι. Σκοπός του μαθήματος είναι να παράσχει στους φοιτητές τη δυνατότητα μιας θεωρητικής και ιστορικής διάρθρωσης των όρων εκείνων πάνω στους οποίους δομείται η πολιτική επιστήμη και το δημόσιο δίκαιο από τις νεωτερικές καταβολές του έως τη σύγχρονη συγκυρία.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
· Εισαγωγή: η νεωτερική πολιτειακή τομή και το δίκαιο 4.3.2011
Στην εισαγωγική αυτή ενότητα γίνεται η παρουσίαση της ύλης του μαθήματος με αφετηρία την τομή που εισάγει στον χώρο της πολιτειολογίας η πολιτική νεωτερικότητα. Η τομή αυτή, με κύρια αναφορά το σχίσμα του ιδιωτικού από τον δημόσιο χώρο, εισάγει τις θεμελιακές έννοιες πάνω στις οποίες δομείται ο πολιτειολογικός στοχασμός ως σήμερα: κράτος, κυριαρχία, άτομο, λαός, έθνος, δικαιώματα, σύνταγμα. Παρουσιάζεται εισαγωγικά ο όρος ''δίκαιο καθώς και συνοπτικά οι πηγές του δικαίου''
2. Πολιτική επιστήμη και Δημόσιο δίκαιο 11.3.2011
Η διάκριση του κανονιστικού χώρου, αυτή του δέοντος γενεσθαι, από τον πραγματικό κόσμο καταρχήν εισάγει τη διάκριση μεταξύ δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης. Διερευνώνται οι προϋποθέσεις εγκυρότητας του κανόνα δικαίου και οι κλάδοι του δικαίου, με έμφαση στη διάκριση μεταξύ ιδιωτικού- δημοσίου, ενώ τέλος, αναδεικνύεται η, σε τελευταία ανάλυση, κοινότητα γνωστικού αντικειμένου μεταξύ δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης. Αναλύεται το ιδιωτικό ως χώρος της αυτονομίας σε αντιδιαστολή με το δημόσιο ως χώρος του καταναγκασμού, ενώ διερευνάται η ιστορικότητα και τα όρια της διάκρισης αυτής.
3. Ο άνθρωπος ως φορέας των φυσικών ελευθεριών: εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία των δικαιωμάτων 18.3.2011
Η ''εννοια'' του ατόμου - individuum κατά το ρωμαϊκό δίκαιο- είναι η αφετηρία της νεωτερικής προβληματικής των δικαιωμάτων. Το άτομο από τη φύση του, έχει δικαιώματα. Το άτομο είναι ο άνθρωπος που έχει την πεποίθηση πως είναι φορέας φυσικών ελευθεριών επειδή είναι τέτοιος. Εξετάζεται η διάκριση φυσικού και θετικού δικαίου, και γίνεται μια εισαγωγή στην ιστορία των δικαιωμάτων του ανθρώπου από τις πρώιμες θεωρίες της σχολής του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου ως σήμερα. Εξετάζονται οι λεγόμενες ''τρεις γενιές'' δικαιωμάτων- τα ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά και περιοδολογούνται σε αντιστοιχία με το φιλελεύθερο, δημοκρατικό και κοινωνικό κράτος.
4. Το συνταγματικό κράτος: φιλελευθερισμός και δημοκρατία 1.4.2011
Ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία είναι τα θεμέλια του σύχρονου συνταγματισμού. Εξετάζονται οι ιστορικοί όροι εμφάνισης των δύο αυτών θεωριών/ κινημάτων ενώ αναλύεται το θεωρητικό περιεχόμενό τους. Γίνεται μια εκτενής αναφορά στο στην ιδέα του Συντάγματος, ως επιστέγασμα της πολιτειακής τομής με το ''παλιό καθεστώς'' και εγκαθίδρυσης μιας πολιτικής, κοσμικής, ορθολογικής εξουσίας, όριο στην ίδια την κυρίαρχη βούληση του μονάρχη. Εξετάζονατι η αρχή της διάκρισης των εξουσιών και η κατοχύρωση των δικαιωμάτων ως φραγμοί αυτής της εξουσίας.
5. Το Σύνταγμα και οι λειτουργίες του 8.4.2011
Το Σύνταγμα είναι η ληξιαρχική πράξη γέννησης του κράτους. Η βασική λειτουργία του συντάγματος είναι η εγγυητική. Πριν απ' όλα το σύνταγμα είναι ένα κανονιστικό σύστημα εγγυήσεων κατά της κρατικής αυθαιρεσίας. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, επιτελεί και μία νομιμοποιητική λειτουργία σταθεροποίησης και παγίωσης των δεδομένων σχέσεων εξουσίας, στην υπηρεσία των οποίων εντάσσεται και το ίδιο το σύνταγμα. Οι δύο αυτές λειτουργίες εξετάζονται στην διαλεκτική τους ενότητα και στον ιστορικό τους συσχετισμό με το πρώτο δικαίωμα που τα σύγχρονα συντάγματα καθιέρωσαν: αυτό της ιδιοκτησίας και της θρησκευτικής ελευθερίας.
6. Το κράτος για το δίκαιο. Η ''θεωρία των τριών στοιχείων'': τι είναι επικράτεια 15.4.2011
Το σύνταγμα συγκροτεί και δηλώνει το κράτος ως μια ιδιόμορφη πολιτεική- λειξιαρχική πράξη γέννησης. Η έννοια του κράτους είναι επιδεκτική πολλών προσεγγίσεων και οριοθετήσεων. Εδώ το κρατικό φαινόμενο εννοιολογείται μέσα από μια κριτική παρουσίαση της θεωρίας των τριών στοιχείων- λαού, επικράτειας και εξουσίας - που παραπέμπει στη γερμανική πολιτειολογική θεωρία των αρχών του 20ου αιώνα. Η θεωρία αυτή συνεχίζει να κυριαρχεί στο χώρο του δημοσίου, συνταγματικού και διεθνούς δικαίου ως τις μέρες μας. Στο μάθημα αυτό εισάγεται ένας ορισμός της ''επικράτειας'' ή ''εδάφους'' ως πρώτο (στοιχείο) της θεωρίας των τριών στοιχείων.
7. Το κράτος για το δίκαιο. Η θεωρία των τριών στοιχείων: τι είναι λαός 6.5.2011
Ο λαός είναι το ανθρώπινο στοιχείο του κράτους. Διαφοροποιείται από τον πληθυσμό του. καθώς στο λαό του κράτους ανήκουν μόνο όσοι φέρουν την ιθαγένειά του, δηλαδή είναι πολίτες του. Διαφοροποιείται επίσης από το έθνος, καθώς στο λαό του κράτους ανήκουν μόνο όσοι φέρουν την ιθαγένειά του, δηάδή είναι πολίτες του. Διαφοροποιείται επίσης από το έθνος, καθώς ο όρος λαός παραπέμπει σε μία τυπική νομική σχέση που ενώνει το κράτος με τους πολίτες του και όχι σε κάποια γενεαλογική ή συνειδησιακή σχέση που συνδέει την εθνική κοινότητα.
8. Άτομο, λαός και έθνος 13.5.2011
Ο λαός είναι κάτι περισσότερο από ένα άθροισμα ατόμων, ωστόσο για να υπάρχει λαός πρέπει να υπάρχει και το άτομο, ως υποκείμενο δικαιωμάτων. Την ίδια ωστόσο στιγμή που ιστορικά συγκροτείται ο λαός ως συλλογικό υποκείμενο δικαιωμάτων, συγκροτείται και το έθνος ως αντίστοιχο υποκείμενο ιστορικών καθηκόντων. Παρουσιάζονται οι δύο σχολές περί έθνους που κυριαρχούν στην Ευρώπη, η πολιτική (η ''γαλλική'') και η πολιτισμική (η ''γερμανική), ενώ διερευνάται η προσπάθεια ταύτισης των εννοιών λαού και έθνους ως πρόβλημα και ταυτόχρονα ως κεκτημένο της ευρωπαϊκής πολιτικής ιστορίας.
9. Τα γνωρίσματα της κυριαρχίας 20.05.2011
Η λέξη- κλειδί της πολιτικής οργάνωσης της εξουσίας στη νεωτερικότητα είναι η κυριαρχία. Εδώ διερευνώνται τα χαρακτηριστικά της κυριαρχίας ως ''δύναμης επιβολής'', ο πρωτογενλης, δημόσιος και απρόσωπος χαρακτήρας της. Την ίδια στιγμή εξετάζονται τα συμπτώματα κρίσης του παραδοσιακού ανθρωπομορφικού μοντέλου άσκησης κυριαρχίας και αναδιεκνύεται το μείζον ερώτημα των τρόπων άσκησης και νομιμοποίησης της κυριαρχίας στη σύγχρονη εποχή.
10. 27.05.2011 Στο μάθημα αυτό θα προβλεφθεί αναπλήρωση λόγω άδειας του διδάσκοντος.
Στην εισαγωγική αυτή ενότητα γίνεται η παρουσίαση της ύλης του μαθήματος με αφετηρία την τομή που εισάγει στον χώρο της πολιτειολογίας η πολιτική νεωτερικότητα. Η τομή αυτή, με κύρια αναφορά το σχίσμα του ιδιωτικού από τον δημόσιο χώρο, εισάγει τις θεμελιακές έννοιες πάνω στις οποίες δομείται ο πολιτειολογικός στοχασμός ως σήμερα: κράτος, κυριαρχία, άτομο, λαός, έθνος, δικαιώματα, σύνταγμα. Παρουσιάζεται εισαγωγικά ο όρος ''δίκαιο καθώς και συνοπτικά οι πηγές του δικαίου''
2. Πολιτική επιστήμη και Δημόσιο δίκαιο 11.3.2011
Η διάκριση του κανονιστικού χώρου, αυτή του δέοντος γενεσθαι, από τον πραγματικό κόσμο καταρχήν εισάγει τη διάκριση μεταξύ δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης. Διερευνώνται οι προϋποθέσεις εγκυρότητας του κανόνα δικαίου και οι κλάδοι του δικαίου, με έμφαση στη διάκριση μεταξύ ιδιωτικού- δημοσίου, ενώ τέλος, αναδεικνύεται η, σε τελευταία ανάλυση, κοινότητα γνωστικού αντικειμένου μεταξύ δημοσίου δικαίου και πολιτικής επιστήμης. Αναλύεται το ιδιωτικό ως χώρος της αυτονομίας σε αντιδιαστολή με το δημόσιο ως χώρος του καταναγκασμού, ενώ διερευνάται η ιστορικότητα και τα όρια της διάκρισης αυτής.
3. Ο άνθρωπος ως φορέας των φυσικών ελευθεριών: εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία των δικαιωμάτων 18.3.2011
Η ''εννοια'' του ατόμου - individuum κατά το ρωμαϊκό δίκαιο- είναι η αφετηρία της νεωτερικής προβληματικής των δικαιωμάτων. Το άτομο από τη φύση του, έχει δικαιώματα. Το άτομο είναι ο άνθρωπος που έχει την πεποίθηση πως είναι φορέας φυσικών ελευθεριών επειδή είναι τέτοιος. Εξετάζεται η διάκριση φυσικού και θετικού δικαίου, και γίνεται μια εισαγωγή στην ιστορία των δικαιωμάτων του ανθρώπου από τις πρώιμες θεωρίες της σχολής του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου ως σήμερα. Εξετάζονται οι λεγόμενες ''τρεις γενιές'' δικαιωμάτων- τα ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά και περιοδολογούνται σε αντιστοιχία με το φιλελεύθερο, δημοκρατικό και κοινωνικό κράτος.
4. Το συνταγματικό κράτος: φιλελευθερισμός και δημοκρατία 1.4.2011
Ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία είναι τα θεμέλια του σύχρονου συνταγματισμού. Εξετάζονται οι ιστορικοί όροι εμφάνισης των δύο αυτών θεωριών/ κινημάτων ενώ αναλύεται το θεωρητικό περιεχόμενό τους. Γίνεται μια εκτενής αναφορά στο στην ιδέα του Συντάγματος, ως επιστέγασμα της πολιτειακής τομής με το ''παλιό καθεστώς'' και εγκαθίδρυσης μιας πολιτικής, κοσμικής, ορθολογικής εξουσίας, όριο στην ίδια την κυρίαρχη βούληση του μονάρχη. Εξετάζονατι η αρχή της διάκρισης των εξουσιών και η κατοχύρωση των δικαιωμάτων ως φραγμοί αυτής της εξουσίας.
5. Το Σύνταγμα και οι λειτουργίες του 8.4.2011
Το Σύνταγμα είναι η ληξιαρχική πράξη γέννησης του κράτους. Η βασική λειτουργία του συντάγματος είναι η εγγυητική. Πριν απ' όλα το σύνταγμα είναι ένα κανονιστικό σύστημα εγγυήσεων κατά της κρατικής αυθαιρεσίας. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, επιτελεί και μία νομιμοποιητική λειτουργία σταθεροποίησης και παγίωσης των δεδομένων σχέσεων εξουσίας, στην υπηρεσία των οποίων εντάσσεται και το ίδιο το σύνταγμα. Οι δύο αυτές λειτουργίες εξετάζονται στην διαλεκτική τους ενότητα και στον ιστορικό τους συσχετισμό με το πρώτο δικαίωμα που τα σύγχρονα συντάγματα καθιέρωσαν: αυτό της ιδιοκτησίας και της θρησκευτικής ελευθερίας.
6. Το κράτος για το δίκαιο. Η ''θεωρία των τριών στοιχείων'': τι είναι επικράτεια 15.4.2011
Το σύνταγμα συγκροτεί και δηλώνει το κράτος ως μια ιδιόμορφη πολιτεική- λειξιαρχική πράξη γέννησης. Η έννοια του κράτους είναι επιδεκτική πολλών προσεγγίσεων και οριοθετήσεων. Εδώ το κρατικό φαινόμενο εννοιολογείται μέσα από μια κριτική παρουσίαση της θεωρίας των τριών στοιχείων- λαού, επικράτειας και εξουσίας - που παραπέμπει στη γερμανική πολιτειολογική θεωρία των αρχών του 20ου αιώνα. Η θεωρία αυτή συνεχίζει να κυριαρχεί στο χώρο του δημοσίου, συνταγματικού και διεθνούς δικαίου ως τις μέρες μας. Στο μάθημα αυτό εισάγεται ένας ορισμός της ''επικράτειας'' ή ''εδάφους'' ως πρώτο (στοιχείο) της θεωρίας των τριών στοιχείων.
7. Το κράτος για το δίκαιο. Η θεωρία των τριών στοιχείων: τι είναι λαός 6.5.2011
Ο λαός είναι το ανθρώπινο στοιχείο του κράτους. Διαφοροποιείται από τον πληθυσμό του. καθώς στο λαό του κράτους ανήκουν μόνο όσοι φέρουν την ιθαγένειά του, δηλαδή είναι πολίτες του. Διαφοροποιείται επίσης από το έθνος, καθώς στο λαό του κράτους ανήκουν μόνο όσοι φέρουν την ιθαγένειά του, δηάδή είναι πολίτες του. Διαφοροποιείται επίσης από το έθνος, καθώς ο όρος λαός παραπέμπει σε μία τυπική νομική σχέση που ενώνει το κράτος με τους πολίτες του και όχι σε κάποια γενεαλογική ή συνειδησιακή σχέση που συνδέει την εθνική κοινότητα.
8. Άτομο, λαός και έθνος 13.5.2011
Ο λαός είναι κάτι περισσότερο από ένα άθροισμα ατόμων, ωστόσο για να υπάρχει λαός πρέπει να υπάρχει και το άτομο, ως υποκείμενο δικαιωμάτων. Την ίδια ωστόσο στιγμή που ιστορικά συγκροτείται ο λαός ως συλλογικό υποκείμενο δικαιωμάτων, συγκροτείται και το έθνος ως αντίστοιχο υποκείμενο ιστορικών καθηκόντων. Παρουσιάζονται οι δύο σχολές περί έθνους που κυριαρχούν στην Ευρώπη, η πολιτική (η ''γαλλική'') και η πολιτισμική (η ''γερμανική), ενώ διερευνάται η προσπάθεια ταύτισης των εννοιών λαού και έθνους ως πρόβλημα και ταυτόχρονα ως κεκτημένο της ευρωπαϊκής πολιτικής ιστορίας.
9. Τα γνωρίσματα της κυριαρχίας 20.05.2011
Η λέξη- κλειδί της πολιτικής οργάνωσης της εξουσίας στη νεωτερικότητα είναι η κυριαρχία. Εδώ διερευνώνται τα χαρακτηριστικά της κυριαρχίας ως ''δύναμης επιβολής'', ο πρωτογενλης, δημόσιος και απρόσωπος χαρακτήρας της. Την ίδια στιγμή εξετάζονται τα συμπτώματα κρίσης του παραδοσιακού ανθρωπομορφικού μοντέλου άσκησης κυριαρχίας και αναδιεκνύεται το μείζον ερώτημα των τρόπων άσκησης και νομιμοποίησης της κυριαρχίας στη σύγχρονη εποχή.
10. 27.05.2011 Στο μάθημα αυτό θα προβλεφθεί αναπλήρωση λόγω άδειας του διδάσκοντος.
11. Θεωρίες για την κυριαρχία: νομιμότητα και νομιμοποίηση 3.06.2011
Παρουσιάζονται περιληπτικά οι νεωτερικές θεωρίες για την κυριαρχία από τα τέλη του μεσαίωνα ως σήμερα. Οι θεωρίες αυτές σήμερα ουσιαστικά φέρουν την έννοια της κυριαρχίας να συνοδοιπορεί με το δίκαιο. Η συνύπαρξη δικαίου και κυριαρχίας εγείρει κρίσιμα ερωτήματα: πότε μια εξουσία είναι νόμιμη; Πότε είναι νομιμοποιημένη; Αρκεί η νομιμότητα για να καθιερώσει μία εξουσία ως κυρίαρχη σε μια πολιτική κοινότητα; Πότε υπάρχει κρίση πολιτικής εξουσίας και ποια μπορεί να είναι τα συμπτώματά της.
12. Κυριαρχία και δικαιώματα: το κράτος δικαίου 10.6.2011
Το κράτος δικαίου είναι το κράτος κανόνων. Είναι ο συμβολικός τόπος έκφρασης της αντινομίας ατομικής ελευθερίας και κρατικής κυριαρχίας καθώς και της ενότητας τους. Εξετάζονται οι σχέσεις κυριαρχίας και δικαίου, ως συνώνυμο των σχέσεων κρατικής εξουσίας και ανθρώπινης αυτονομίας. Τη στιγμή που ο τόπος πραγμάτωσης της αυτονομίας είναι η πολιτική κοινότητα, αυτή αναδεικνύεται ως η μείζον απειλή της. Νοούνται δικαιώματα χωρίς κυριαρχία;
12. Παγκοσμιοποίηση και κυριαρχία - Ανακεφαλαίωση της ύλης (εφόσον έχει τελειώσει το εξάμηνο θα γίνει αναπλήρωση)
Τίθεται ζήτημα τέλους της κρατικής κυριαρχίας στον καιρό της παγκοσμιοποίησης; Εάν ναι, υπό ποιους όρους; Τι νέο κομίζει στο ζήτημα της θεωρίας του κράτους η εποχή της λεγόμενης ''παγκοσμιοποίησης''. Ποια η θέση του διεθνούς δικαίου στη σημερινή συγκυρία. Που υποχωρεί η αρχή της κυριαρχίας και σε τι βαθμό συντελούν στη διαμόρφωση των νέων συσχετισμών οι διεθνείς οργανισμοί- περιφερειακοί και οικουμενικοί- ή τα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Παρουσιάζονται περιληπτικά οι νεωτερικές θεωρίες για την κυριαρχία από τα τέλη του μεσαίωνα ως σήμερα. Οι θεωρίες αυτές σήμερα ουσιαστικά φέρουν την έννοια της κυριαρχίας να συνοδοιπορεί με το δίκαιο. Η συνύπαρξη δικαίου και κυριαρχίας εγείρει κρίσιμα ερωτήματα: πότε μια εξουσία είναι νόμιμη; Πότε είναι νομιμοποιημένη; Αρκεί η νομιμότητα για να καθιερώσει μία εξουσία ως κυρίαρχη σε μια πολιτική κοινότητα; Πότε υπάρχει κρίση πολιτικής εξουσίας και ποια μπορεί να είναι τα συμπτώματά της.
12. Κυριαρχία και δικαιώματα: το κράτος δικαίου 10.6.2011
Το κράτος δικαίου είναι το κράτος κανόνων. Είναι ο συμβολικός τόπος έκφρασης της αντινομίας ατομικής ελευθερίας και κρατικής κυριαρχίας καθώς και της ενότητας τους. Εξετάζονται οι σχέσεις κυριαρχίας και δικαίου, ως συνώνυμο των σχέσεων κρατικής εξουσίας και ανθρώπινης αυτονομίας. Τη στιγμή που ο τόπος πραγμάτωσης της αυτονομίας είναι η πολιτική κοινότητα, αυτή αναδεικνύεται ως η μείζον απειλή της. Νοούνται δικαιώματα χωρίς κυριαρχία;
12. Παγκοσμιοποίηση και κυριαρχία - Ανακεφαλαίωση της ύλης (εφόσον έχει τελειώσει το εξάμηνο θα γίνει αναπλήρωση)
Τίθεται ζήτημα τέλους της κρατικής κυριαρχίας στον καιρό της παγκοσμιοποίησης; Εάν ναι, υπό ποιους όρους; Τι νέο κομίζει στο ζήτημα της θεωρίας του κράτους η εποχή της λεγόμενης ''παγκοσμιοποίησης''. Ποια η θέση του διεθνούς δικαίου στη σημερινή συγκυρία. Που υποχωρεί η αρχή της κυριαρχίας και σε τι βαθμό συντελούν στη διαμόρφωση των νέων συσχετισμών οι διεθνείς οργανισμοί- περιφερειακοί και οικουμενικοί- ή τα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.