ΤΜΗΜΑ
ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Μειονότητες
στην Ευρώπη
Παρασκευή 8.30-11.00 ΑΙΘΟΥΣΑ Β4
Αναπληρωτής
Καθηγητής Δημήτρης Χριστόπουλος
Εισαγωγική βιβλιογραφία:
Δ. Χριστόπουλος, Η ετερότητα ως
σχέση εξουσίας, Κριτική, Αθήνα, 2002
Δ.
Χριστόπουλος, (επιμέλεια) Το ανομολόγητο
ζήτημα των μειονοτήτων, Κριτική, Αθήνα, 2οο8
Στο
μάθημα αυτό οι φοιτήτριες και φοιτητές εισάγονται στο ζήτημα των μειονοτήτων
στην Ευρώπη με όρους διεπιστημονικούς στο χώρο της πολιτικής επιστήμης και
ιστορίας. Το μάθημα στοχεύει σε μια διττή παρουσίαση της πορείας του
μειονοτικού ζητήματος στην Ευρώπη τόσο σε επίπεδο ιστορίας των ιδεών όσο και των γεγονότων
καθαυτών. Με κεντρικό άξονα τη πολιτική φιλοσοφία και νομική θεωρία,
εστιάζει καταρχάς στη διαμόρφωση του μειονοτικού φαινομένου από τη συστατική
σκέψη της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας. Την ίδια στιγμή, το διεθνές δίκαιο
προστασίας των μειονοτήτων και η ιστορία των ευρωπαϊκών διεθνών σχέσεων, από
τον 17ο αιώνα έως σήμερα, επικυρώνει τις θεωρητικές προϋποθέσεις ανάδυσης
του φαινομένου που συμβάλλουν στην εννοιολόγηση της «μειονότητας» από τη
σύγχρονη νομική θεωρία. Με τη συνδρομή της πολιτικής ανθρωπολογίας και
κοινωνιολογίας δίνονται επιπρόσθετα αναλυτικά εργαλεία για την κατανόηση των
πολυδιάστατων πτυχών του φαινομένου των μειονοτήτων στην Ευρώπη. Το μάθημα
αντιμετωπίζει τη στρατηγική των διεθνών ευρωπαϊκών παραγόντων και θεσμών
σχετικά με τις μειονότητες μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, συμβάλλοντας στην
απάντηση ενός θεμελιώδους επίκαιρου ερωτήματος : «πώς τίθεται το ζήτημα των μειονοτήτων στους καιρούς μας;». Το
μάθημα χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στο πλαίσιο του μαθήματος, θα γίνουν και
δύο διαλέξεις σχετικά με μειονότητες από τον κ. Χρήστο Ηλιάδη, διδάκτορα ιδεολογίας και
Ανάλυσης Λόγου του Πανεπιστήμιου του Essex.
Τo μάθημα θα γίνεται κάθε Παρασκευή 8.15 με 11.00 στην αίθουσα Β4 του
νέου κτιρίου.
Δ
Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α Μ Α Θ Η Μ Α Τ Ο Σ
Α’ Ενότητα: οι μειονότητες ως γνωστικό αντικείμενο και υποκείμενο
δικαιωμάτων
1.
Εισαγωγή: η έννοια της μειονότητας ως σχέση εξουσίας 17.10.2014
Στην ενότητα αυτή γίνεται μια εισαγωγή στην ύλη του μαθήματος. Επίσης,
διερευνάται η έννοια της ετερότητας και της μειονότητας στον χώρο της πολιτικής
και νομικής θεωρίας. Αποδίδεται έμφαση στην σχέση εξουσίας ανάμεσα σε
υποκείμενα που όχι απλώς καθιστά ορατή την ετερότητα, αλλά, σε τελευταία
ανάλυση, τη συγκροτεί. Εξετάζεται έτσι η διαφοροποίηση το όρου «μειονότητα» από
τον αντίστοιχο της «μειοψηφίας» στο πλαίσιο εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής.
2. Η συγκρότηση του
ατόμου ως προϋπόθεση της νεωτερικής μειονότητας 24.10.2014
Για να
υπάρχουν μειονότητες πρέπει να υπάρχουν άτομα, δηλαδή πρόσωπα με προσδοκίες
δικαιωμάτων. Διερευνάται σύντομα η ανθρωπολογική/θεολογική γέννηση του ατόμου, ενώ στη συνέχεια
παρουσιάζεται η διαδικασία του αποκλεισμού των μειονοτήτων από το κοινωνικό
συμβόλαιο. Η ιστορία των ιδεών επικυρώνεται στην πράξη: οι μειονότητες αποκτούν
σάρκα και οστά στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Για
πρώτη φορά τότε, η προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων συστατικό της νέας
ευρωπαϊκής κυρίαρχης τάξης.
3.
Μια
παράλληλη ιστορία: η διαχείριση της θρησκευτικής διαφοράς στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία.
31.10.2014
Διδάσκων: Χρήστος Ηλιάδης
Παράλληλα
με την ευρωπαϊκή πορεία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ακολούθησε μια διαφορετική
εξέλιξη. Ο διαχωρισμός των υπηκόων σε 'μιλλέτ' ανάλογα με την θρησκευτική τους
πίστη διαμόρφωσε ένα μοντέλο συνύπαρξης - αλλά και απομόνωσης - των
διαφορετικών κοινοτήτων. Η ανάδυση των εθνικών κρατών και ο μετασχηματισμός των
'μιλλέτ' σε 'μειονότητες', στα πρότυπα των δυτικών εξελίξεων, έφερε το τέλος
της 'οθωμανικής πολυπολιτισμικότητας'. Σήμερα, μέρος της πολιτικής θεωρίας
χρησιμοποιεί την παράδοση του μιλλέτ για να αναπτύξει εναλλακτικές μορφές ένταξης
της πολιτισμικής διαφοράς.
4. Δικαιώματα του ανθρώπου στα έθνη-κράτη και
μειονότητες 7.11.2014
Η απελευθερωτική εποχή των πρώτων Διακηρύξεων δικαιωμάτων του ανθρώπου
δεν φαίνεται να αφιερώνει πολλά στις μειονότητες. Γίνεται μια σύντομη κριτική
παρουσίαση των θεωριών των δικαιωμάτων από τον Burke, τον De Maistre, τον
Έγγελο και τον Μαρξ. Το ερώτημα είναι λοιπόν για ποιόν λόγο οι μειονοτικοί δεν
μπορούν να γίνουν το «έκαστο πρόσωπο» που απολαμβάνει δικαιώματα σύμφωνα με το
νέο συνταγματικό πλαίσιο των εθνών-κρατών. Το Συνέδριο της Βιέννης (1815)
επικυρώνει την μετάβαση από την προστασία της θρησκευτικής διαφοράς στην εθνική
μειονοτικοποίηση.
5.
Μειονότητες στο Μεσοπόλεμο. Η αρχή των εθνοτήτων και το ζήτημα της προστασίας
των μειονοτήτων 14.11.2014
Η εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων οδηγεί στην ιστορική εμφάνιση των
μειονοτήτων ως παραγόντων διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Εάν η αρχή είχε
εφαρμοστεί χωρίς εξαιρέσεις, τότε μειονότητες δεν θα υπήρχαν. Θα διερευνηθεί
η προέλευση της αρχής και η αμφισημία της:
απελευθερώνει κάποια έθνη, ενώ άλλα τα καθιστά μειονότητες. Θα εξεταστεί τέλος,
η νομική εμπειρία του Μεσοπολέμου, όπου οι Συνθήκες μειονοτήτων της Κοινωνίας
των Εθνών (1919-1940) ανέδειξε το πρώτο
κανονιστικό σύστημα διεθνούς προστασίας τους.
6. Μειονότητες στον Ψυχρό
Πόλεμο. Μελέτη περίπτωσης από την Ελλάδα: Η μειονότητα της Θράκης 21.11.2014
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Χρήστος Ηλιάδης
Το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου ανέτρεψε το προηγούμενο
καθεστώς προστασίας των μειονοτήτων: με μερικές εξαιρέσεις, όπως στην περίπτωση
της διεθνώς αναγνωρισμένης "μουσουλμανικής μειονότητας" της Θράκης. Η
μελέτη της μειονότητας στην Θράκη και της σχέσης της τόσο με το ελληνικό, όσο
και με το τουρκικό κράτος, βοηθά να αναδειχτούν τα κεντρικά ζητήματα που έθεσε
(ή που δεν έθεσε) το μειονοτικό φαινόμενο στην Ευρώπη την εποχή του Ψυχρού
Πολέμου.
7. Από τη νομική άρνηση
του μειονοτικού στην μεταψυχροπολεμική του αναγνώριση 28.11.2014
Εξετάζεται η νομική άρνηση της έννοιας της μειονότητας, ως μέσο
προστασίας των μειονοτικών προσώπων και όχι των μειονοτικών ομάδων. Αυτή είναι
και η αντίληψη που κυριάρχησε με την ίδρυση του ΟΗΕ ως το τέλος του ψυχρού
πολέμου. Η αντίληψη αυτή αντανακλάται σε μείζονες διεθνείς συμβάσεις όπως το
Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα.
8. Η ευρωπαϊκή ιδεολογία της προστασίας των
μειονοτήτων: από τους πολέμους της Γιουγκοσλαβίας ως σήμερα 5.12.2014
Η μεταψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως μια
ευρωπαϊκή ιδεολογία με τρεις πυλώνες. Η κανονιστική προσέγγιση εννοιολογεί τα
μειονοτικά ως ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτή είναι κυρίως η προσέγγιση του
Συμβουλίου της Ευρώπης. Ο δεύτερος πυλώνας αντιλαμβάνεται την προστασία των
μειονοτικών πολιτισμών ως παράμετρο διαφύλαξης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής
κληρονομιάς: είναι η στρατηγική του
Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τέλος, η προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως παράμετρος γεωπολιτικής
ασφάλειας: αυτή είναι η προσέγγιση του Ύπατου Αρμοστή του ΟΑΣΕ για τις εθνικές
μειονότητες. Ο απαγορευμένος καρπός για τις μειονότητες είναι αυτοδιάθεση και
απόσχιση. Η αυτοδιάθεση του Κοσσόβου (1999-2008) αποτελεί εδώ μια τομή.
Β’ ενότητα: Η μειονότητα ως ομάδα. Η ομάδα ως τάξη. Η μειονοτική
διεκδίκηση
9. Η ομάδα ως τάξη.
5.12.2014
Η ιδέα που διατρέχει την ενότητα αυτή είναι πως η ανθρώπινη ομάδα
συνιστά ένα μηχανισμό αναπαραγωγής σχέσεων εξουσίας, άλλως μια τάξη. Ως τέτοιος
μηχανισμός παρουσιάζεται και η μειονοτική ομάδα, ενώ η συνδρομή συγκεκριμένων
ρευμάτων πολιτειολογίας και νομικής κοινωνιολογίας (M.Weber, F. Geny, L.
Duguit, E. Ehrlich, G.Gurvitch, S.Romano) είναι ιδιαίτερα γόνιμη. Το ίδιο
ισχύει με την υπόθεση του νομικού πλουραλισμού στις ανθρωπολογικές προσεγγίσεις των σύγχρονων
κοινωνιών.
10. Η διεκδίκηση ως ορισμός των μειονοτήτων 12.12.2014
Οι παραδοσιακοί
ορισμοί των μειονοτήτων στο διεθνές δίκαιο συνήθως περιγράφουν μια ομάδα. Η
κριτική στους ορισμούς αυτούς αναδεικνύει τη μειονοτική διεκδίκηση ως συστατικό
της έννοιας της μειονότητας, καθώς είναι η διεκδίκηση που καθιστά την ομάδα
ορατή στη δημόσια σφαίρα. Συζητείται το ζήτημα της αναγνώρισης της ομάδας ως
προϋπόθεσης ενασχόλησης μαζί της, ενώ, τέλος, διερευνάται το ζήτημα της
αντιπροσώπευσης των μειονοτήτων.
11. Η φύση των δικαιωμάτων: πολιτιστικά και συλλογικά δικαιώματα;
19.12.2014
Τα πολιτιστικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους
διαφορετικούς, τον πολιτισμό τους, ενώ τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό
που κάνει τους ανθρώπους ίδιους, δηλαδή την αξιοπρέπειά τους. Σε τι βαθμό
πρέπει να αναγνωρίζονται πολιτιστικά δικαιώματα; Η ισλαμική μαντίλα πρέπει να
απαγορεύεται; Τέλος, τα μειονοτικά δικαιώματα λογίζονται ως συλλογικά ή μήπως
πρέπει το κράτος να παρέχει εγγυήσεις προστασίας των μειονοτικών ανθρώπων και
από την ίδια τους την ομάδα; Παραδείγματα από την Ευρώπη
Γ’ Ενότητα: Μειονότητες στην Ελλάδα
12. Η Ιστορική κληρονομιά
του 20ου αιώνα 9.1.2015
Στο μάθημα αυτό θα γίνει μια παρουσίαση του μειονοτικού φαινομένου
στην Ελλάδα. Η ύπαρξη της μειονοτικής ετερότητας παρουσιάζει μια σχετικά μεγάλη
ποικιλία ως προς τη σύσταση της ταυτότητας των πληθυσμιακών ομάδων και τη
διατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα ή η θρησκεία στο
ελληνικό εθνικό κράτος. Η αντιμετώπιση των μειονοτήτων στη χώρα μας έχει
περάσει από ετερόκλητες ιστορικές και πολιτικές φάσεις που σχετίζονται με τις
ευρύτερες στρατηγικές ανάπτυξης του ελληνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού
και ενσωμάτωσης/αποκλεισμού του ελληνικού έθνους.
13. Η συγκυρία με τις
μειονότητες σήμερα 16.1.2015
Εδώ
παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης συγκυρίας στην Ελλάδα
σήμερα σχετικά με τις μειονότητες. Αναλύεται η στρατηγική της χώρας έναντι των
μειονοτικών της, οι ιδιαιτερότητες της Θράκης και οι επιπτώσεις του νεότερου
μακεδονικού ζητήματος σχετικά με το όνομα της γειτονικής Δημοκρατίας στην
διαδικασία συγκρότησης και αποδόμησης μειονοτικού λόγου στην ελληνική
Μακεδονία. Τα παραδοσιακά μειονοτικά ζητήματα στην Ελλάδα πλέον έχουν δώσει τη
θέση τους σε νέα ζητήματα των οποίων η διαχείριση παρουσιάζει ομοιότητες και
διαφορές σε σχέση με τις ιστορικές μειονότητες. Η αναφορά στις σύγχρονες
μεταναστευτικές κοινότητες που έχουν μετοικήσει στην Ελλάδα, ως προϊόντα
εξαιρετικά εντατικών μεταναστευτικών ροών είναι η καταληκτική της ύλης αυτού
του μαθήματος και προετοιμασία για το εαρινό μάθημα Ελεύθερης Επιλογής
«Ιδιότητα του Πολίτη και μετανάστευση».