ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ
ΠΜΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ»
ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ
Διδάσκων: Δημήτρης Χριστόπουλος
Το
μάθημα θα γίνεται κάθε Δευτέρα 16:00 –
19:00 στην Αιόλου 42-44, β΄ όροφο, αίθουσα Σεμιναρίων.
Οι έννοιες δεν υπάρχουν. Δομούνται. Το
μάθημα έχει ως στόχο τη δόμηση της έννοιας της μειονότητας ως γνωστικό
αντικείμενο για τις ανάγκες ενός μεταπτυχιακού πολιτικής επιστήμης. Αποτελείται
από την εισαγωγή, τρεις ενότητες και την καταληκτική ενότητα. Η πρώτη ενότητα
προστρέχει στην ιστορία των εννοιών και των διεθνών σχέσεων στην Ευρώπης για τη
συγκρότηση της έννοιας της μειονότητας σε γνωστικό αντικείμενο στο χώρο της
πολιτικής θεωρίας και ιστορίας. Η δεύτερη ενότητα χρησιμοποιεί εργαλεία από τη
νομική θεωρία και κοινωνιολογία του δικαίου ως την κοινωνική ανθρωπολογία με
στόχο τη δόμηση και αποδόμηση της έννοιας της μειονότητας ως φορέα δικαιωμάτων.
Η τρίτη ενότητα είναι μια εφαρμογή των προηγουμένων σε συγκεκριμένες μελέτες
περίπτωσης από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
- Σε κάθε μάθημα θα δίνεται βιβλιογραφία με την οποία οι φοιτητές καλούνται να έχουν εξοικειωθεί ως το μάθημα το οποίο η συγκεκριμένη βιβλιογραφία αφορά.
- Το μάθημα βαθμολογείται με απαλλακτικές εργασίες. Η επιλογή των εργασιών γίνεται από τους φοιτητές σε συνεννόηση με τον διδάσκοντα από την θεματολογία του μαθήματος και εκτός αυτής.
- Η επιλογή των εργασιών πρέπει να έχει γίνει ως το τέταρτο μάθημα,.
Δ Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α
Εισαγωγή: η ετερότητα ως σχέση εξουσίας
Στην ενότητα αυτή γίνεται μια εισαγωγή στην ύλη του μαθήματος.
Επίσης, διερευνάται η έννοια της ετερότητας και της μειονότητας στον χώρο της
πολιτικής και νομικής θεωρίας. Αποδίδεται έμφαση στην σχέση εξουσίας ανάμεσα σε
υποκείμενα που όχι απλώς καθιστά ορατή την ετερότητα, αλλά, σε τελευταία
ανάλυση, τη συγκροτεί. Εξετάζεται έτσι η διαφοροποίηση του όρου «μειονότητα»
από τον αντίστοιχο της «μειοψηφίας» στο πλαίσιο εφαρμογής της δημοκρατικής
αρχής. Τέλος, διερευνάται υπό ποια
προοπτική ο λόγος περί ετερότητας και δικαιωμάτων των μειονοτήτων μπορεί να
είναι λόγος χειραφέτησης και όχι πολυπολιτισμικής περιχαράκωσης και φυλετισμού.
Α’ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Το μειονοτικό φαινόμενο είναι μια ευρωπαϊκή ιστορία.
Η ιστορική του πορεία είναι μια από τις πολλές οπτικές μέσα από τις οποίες
μπορεί κανείς να διαβάσει την ίδια την ιστορία της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας.
Για το καλό ή το κακό, η Ευρώπη ευθύνεται για τις μειονότητες.
2.
Η συγκρότηση του ατόμου και της κυριαρχίας ως προϋπόθεση της νεωτερικής
μειονότητας 4.3.13
Για να υπάρχουν μειονότητες πρέπει να υπάρχουν
άτομα, δηλαδή πρόσωπα με προσδοκίες δικαιωμάτων. Διερευνάται σύντομα η
ανθρωπολογική/θεολογική γέννηση του
ατόμου, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται η διαδικασία του αποκλεισμού των
μειονοτήτων από το κοινωνικό συμβόλαιο. Η ιστορία των ιδεών επικυρώνεται στην
πράξη: οι μειονότητες αποκτούν σάρκα και οστά στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τη
Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Για πρώτη φορά τότε, η προστασία των
θρησκευτικών μειονοτήτων συστατικό της νέας ευρωπαϊκής κυρίαρχης τάξης. Για πρώτη φορά, δημιουργείται (νεωτερικό)
κράτος.
3. Δικαιώματα του ανθρώπου, κυριαρχία και μειονότητες 11.3.13
Η απελευθερωτική εποχή των πρώτων Διακηρύξεων
δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν φαίνεται να αφιερώνει πολλά στις μειονότητες. Υπό
την οπτική της ετερότητας, γίνεται μια σύντομη κριτική παρουσίαση των θεωριών
των δικαιωμάτων, με έμφαση στην κριτική των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της
Διακήρυξης του 1789, από τη συντηρητική ως τη μαρξιστική παράδοση. Το ερώτημα
είναι λοιπόν για ποιόν λόγο οι μειονοτικοί δεν μπορούν να γίνουν το «έκαστο
πρόσωπο» που απολαμβάνει δικαιώματα σύμφωνα με το νέο συνταγματικό πλαίσιο των
εθνών-κρατών. Το Συνέδριο της Βιέννης (1815) – μέσω της απόρριψης των εθνικών
κινημάτων - επικυρώνει την μετάβαση από την προστασία της θρησκευτικής διαφοράς
στην εθνική μειονοτικοποίηση.
Η εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων οδηγεί στην
ιστορική εμφάνιση των μειονοτήτων ως παραγόντων διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Θα
διερευνηθεί η προέλευση της αρχής και η
αμφισημία της: απελευθερώνει κάποια έθνη, ενώ άλλα τα καθιστά μειονότητες. Θα
εξεταστεί τέλος, η νομική εμπειρία του Μεσοπολέμου, όπου οι Συνθήκες μειονοτήτων
της Κοινωνίας των Εθνών (1919-1940)
ανέδειξαν το πρώτο κανονιστικό σύστημα διεθνούς προστασίας των
μειονοτήτων δυνητικά οικουμενικής εμβέλειας.
4. Από την ψυχροπολεμική προστασία των
μειονοτήτων στον ΟΗΕ στην
μεταψυχροπολεμική Ευρώπη των μειονοτήτων 1.4.13
Εξετάζεται η νομική άρνηση της έννοιας της
μειονότητας, ως μέσο προστασίας των μειονοτικών προσώπων. Αυτή είναι και η
αντίληψη που κυριάρχησε με την ίδρυση του ΟΗΕ ως το τέλος του ψυχρού πολέμου:
προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, άρα και του μειονοτικού. Καμία αναφορά
σε μειονότητες πλέον. Το μειονοτικό φαινόμενο αναλύεται ως επιστημολογικό
εμπόδιο για το μοντέρνο δίκαιο, το οποίο έχει δομηθεί στη διχοτομική
διπολικότητα του ατόμου και του κράτους. Οι μειονότητες λοιπόν, αντιμετωπίζονται
ως κράτη ή ως άτομα, ενώ δεν είναι τίποτε από τα δύο. Ως το 1992, ο ΟΗΕ αφιερώνει στις μειονότητες
μόνο το άρθρο 27 του Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (1966).
Το τέλος του ψυχρού πολέμου και οι εθνοτικές συγκρούσεις που
ακολούθησαν τη διάλυση των σοσιαλιστικών ομοσπονδιών της Γιουγκοσλαβίας
πρωτίστως, και της σοβιετικής περιφέρειας δευτερευόντως, μετατοπίζει το
ενδιαφέρον των διεθνών παραγόντων για μια ακόμη φορά στο μειονοτικό ζήτημα στην
Ευρώπη. Η μεταψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως μια
ευρωπαϊκή ιδεολογία με τρεις πυλώνες. Η κανονιστική προσέγγιση εννοιολογεί τα
μειονοτικά ως ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτή είναι κυρίως η προσέγγιση του
Συμβουλίου της Ευρώπης. Ο δεύτερος πυλώνας αντιλαμβάνεται την προστασία των
μειονοτικών πολιτισμών ως παράμετρο διαφύλαξης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής
κληρονομιάς: είναι η στρατηγική του
Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τέλος, η προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως παράμετρος γεωπολιτικής
ασφάλειας: αυτή είναι η προσέγγιση του Ύπατου Αρμοστή του ΟΑΣΕ για τις εθνικές
μειονότητες. Το τέλος του αιώνα, επιφυλάσσει μια «έκπληξη»: δια της
στρατιωτικής βίας, ο απαγορευμένος καρπός, δηλαδή η αυτοδιάθεση, σχεδόν
νομιμοποιείται στην ατζέντα των μειονοτικών προσδοκιών.
Β΄ΕΝΟΤΗΤΑ:
ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
Στις μέρες μας, το ζήτημα της ιδιότητας του πολίτη στις χώρες που αποτελούν
μεταναστευτικούς προορισμούς κάνει την εμφάνισή του σχεδόν αποκλειστικά
συσχετιζόμενο με το αν, πώς και πότε οι μετανάστες θα αποκτήσουν την ιθαγένεια
του κράτους υποδοχής τους. Πάρα ταύτα,
αυτή δεν είναι
παρά μόνο μια όψη της όλης προβληματικής. Η όψη αυτή αν αναδειχθεί αυτόνομα –
λόγω της προφανούς επικαιρότητας και σημασία της - πέρα και έξω από τα ιστορικά
συμφραζόμενα της εθνικής παράδοσης για την ιθαγένειά που έχει σφυρηλατηθεί σε
κάθε πολιτεία προσφέρει μια μονομερή και ως ένα βαθμό παραπλανητική εικόνα για
τα πράγματα. Η όλη προβληματική που μπορεί να αναδείξει η ιδιότητα του πολίτη
φωτίζει με το πιο αποκαλυπτικό τρόπο
ιστορίες, ιδεολογίες, πρακτικές και κανόνες που άπτονται του σκληρού πυρήνα
των σχέσεων εξουσίας που υφαίνονται σε κάθε πολιτική κοινότητα. Η ιδιότητα του
πολίτη αναδεικνύεται λοιπόν σε μείζονα μηχανισμό κοινωνικής ένταξης και, ταυτόχρονα, πολιτικού αποκλεισμού (και) των μεταναστών. Έχει πολλές
ιστορίες, μόνο μια όμως τις διατρέχει όλες. Αυτή της διαίρεσης των ανθρώπων σε
πολίτες και μη. Τα λεγόμενα «τεστ πολιτογράφησης» αποτελούν μια προσπάθεια
ποσοτικοποίησης της διαίρεσης αυτής. Η
ιδιότητα του πολίτη είναι μια διαφοροποιητική κατασκευή που χωρίζει τους
έχοντές την από τους υπόλοιπους, εν προκειμένω τους γηγενείς από τους
μετανάστες. Αυτό που διαρκώς μετατοπίζεται είναι το κατώφλι της διαίρεσης. Το
πού δηλαδή τοποθετείται ο αποκλεισμός από αυτήν. Σε αυτό έγκειται η αναπόδραστη
ιστορικότητα της ιθαγένειας στις σχέσεις με τη μετανάστευση και όχι μόνο.
Στόχος του μεταπτυχιακού σεμιναρίου είναι η ανάδειξη αυτής της προβληματικής
μέσω μιας διεπιστημονικής συγκριτικής προσέγγισης βασισμένη κυρίως στην
ιστορία, την πολιτική θεωρία και τη νομική ανάλυση.
5. Ιδιότητα του πολίτη, μειονότητες και μετανάστες 8.4.13
Οι μειονότητες πλέον έχουν μεταφερθεί από τα σύνορα στις μητροπόλεις. Κατ’άλλη ανάγνωση, τα σύνορα έχουν φύγει από την περιφέρεια και έχουν μεταφερθεί καθ’ημας. Οι σύγχρονες μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη από το νότο και την ανατολή έχουν αλλάξει τα δεδομένα. Οι μετανάστες σήμερα είναι οι μειονότητες της Ευρώπης των εθνοτήτων. Παρουσιάζονται υπαινικτικά οι μείζονες διακυβεύσεις που αφορούν τις «νέες» μειονότητες και ανιχνεύονται ομοιότητες και διαφορές μεταξύ ιστορικών μειονοτήτων και μεταναστών. Στο πλαίσιο αυτό, η ιδιότητα του πολίτη αναδεικνύεται λοιπόν σε μείζονα μηχανισμό κοινωνικής ένταξης και, ταυτόχρονα, πολιτικού αποκλεισμού αυτών που το κράτος θεωρεί ανάξιους (πρβλ. επικίνδυνους) να τη φέρουν.
6. Ιδιότητα
του πολίτη: μια διαφοροποιητική κατασκευή 15.4.2013
Στο μάθημα
αυτό θα γίνει μια αναδρομή στις θεωρητικές και ιστορικές καταβολές της
ιδιότητας του πολίτη με έμφαση στα ταξικά, έμφυλα, φυλετικά και εθνικά
χαρακτηριστικά που η ιδιότητα του πολίτη έχει ιστορικά αναπτύξει σε πείσμα του
αφηρημένου θεωρητικού οικουμενισμού της. Μια αναδρομή στη διαμάχη μεταξύ
κοινοτισμού και ατομικιστικού φιλελευθερισμού είναι απαραίτητη προκειμένου να
γίνει σαφές το πλαίσιο μέσα στο οποίο διεξάγεται η σύγχρονη συζήτηση περί
ιδιότητας του πολίτη. Τα ατομικά, πολιτικά, κοινωνικά δικαιώματα ως κανονιστικό
σύνολο της ιδιότητας του πολίτη (από το T.H. Marshall ως σήμερα).
Εθνοτικές (ethnic) και πολιτικές (civic) προσλήψεις της ιδιότητας του πολίτη.
7. Η
ιδιότητα του πολίτη ως εργαλείο αποκλεισμού και συμπερίληψης 22.4.2013
Η ιδιότητα
του πολίτη διαιρεί και ενώνει. Πώς χρησιμοποιείται ένθεν και ένθεν. Λογικές
συμπερίληψης είναι η αφομοίωση, και η προστασία μέσω της αναγνώρισης και της
επικοινωνίας. Λογικές αποκλεισμού είναι η εξόντωση ή έξωση (με όσους τρόπους
έχουν ιστορικά επινοηθεί) και η
προστασία μέσω της περιχαράκωσης και εγκλεισμού.
8. Η
μετανάστευση ως σύγχρονη διακύβευση της ιδιότητας του πολίτη στις δυτικές
κοινωνίες 13.5.2013
Αν το
ζητούμενο κάποτε ήταν η συμπερίληψη των δούλων, των μειονοτήτων, των γυναικών,
των ανήλικων κλπ. η μείζονα διακύβευση επί των ημερών μας σε κοινωνίες
μεταναστευτικών προορισμών είναι οι μετανάστες. Μερικές βασικές παραδοχές
σχετικά με το τι (δεν) είναι η μετανάστευση είναι αναγκαίες για την οριοθέτηση
του προβληματισμού, με παραδείγματα από τη σύγχρονη και ιστορική εμπειρία της
Ελλάδας
9. Το
καθεστώς της ελληνικής ιθαγένειας από τις απαρχές του κράτους ως τη νομοθετική
μεταρρύθμιση του 2010 20.5.2013
Ποια η
καταβολή της ελληνικής ιθαγένειας; Με
άλλα λόγια, ιστορικά ποιος είναι έλληνας πολίτης ήδη από τα επαναστατικά
συντάγματα ως την εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας. Πώς αναδιπλώνεται η ελληνική
ιθαγένεια μετά της ανταλλαγές και καθ’όλη τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου; Ποιες
είναι οι μείζονες τομές αλλά και συνέχειες στα τέλη του 20ου αιώνα;
10. H επόμενη μέρα της ελληνικής ιθαγένειας μετά το
Ν.3838/2010 27.5.2013
Ποιες είναι
οι βασικές τομές που επιφέρει η νέα ρύθμιση του 2010 και πως εντάσσονται σε μια
συγκριτική στην Ευρώπη θεώρηση των σχετικών νομοθεσιών. Τι αλλάζει και τι δεν
αλλάζει με το νέο νόμο: πρώτη, δεύτερη, τρίτη μεταναστευτική γενιά, ομογενείς
και μη, προθεσμίες και αιτιολογίες καθώς και δοκιμασίες πολιτογράφησης τίθενται
για πρώτη φορά στην Ελλάδα με νέες ρυθμίσεις που εισάγουν μια νέα εποχή για την
ελληνική ιθαγένεια. Τι θα γίνει με την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας
που θέτει εκτός συνταγματικότητας μερικές διατάξεις του;
11. Τελικό μάθημα: Ανακεφαλαίωση.
Συζήτηση για τις φοιτητικές εργασίες 2.6.2013
(αν αξιολογηθεί θα
γίνει και άλλο μάθημα στις 9.6.2013)
Βιβλιογραφία του διδάσκοντα με
την οποία προτείνεται εξοικείωση
·
Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, Όψεις της ελληνικής, βαλκανικής και
ευρωπαϊκής εμπειρίας, εκδ. Κριτική, Αθήνα, 2002,
- (επιμέλεια), Το ανομολόγητο ζήτημα των μειονοτήτων στην ελληνική έννομη τάξη, Εκδ. Κριτική, Αθήνα 2008. Περιέχει κείμενα των: Ν. Αλιβιζάτου, Δ. Δημούλη, Σ. Παπαπολυχρονίου, Μ. Τσαπόγα, Κ. Τσιτσελίκη, Δ. Χριστόπουλου, σ. 216.
·
Ποιος είναι έλληνας
πολίτης; Καθεστώς της ελληνικής ιθαγένειας, Αθήνα: Εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2012
- Ιδιότητα του πολίτη, (επιμέλεια με τον Γ. Κουζέλη), Αθήνα, Πατάκης, 2012.
- 314-316
- «Μειονοτικές και πολιτειακές ιδιαιτερότητες: συνειρμοί από την Ελληνική εμπειρία» σε: Ανδρούσου Α., & Ασκούνη Ν. (επιμ.), Πολιτισμική ετερότητα και ανθρώπινα δικαιώματα, Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2011, σ. 90-101