ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ
ΠΜΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ»
ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ
Διδάσκων: Δημήτρης Χριστόπουλος
Το μάθημα θα γίνεται κάθε Τρίτη 19:00 – 21:00 στην Αιόλου 42-44, β΄ όροφο, αίθουσα Σεμιναρίων.
Οι έννοιες δεν υπάρχουν. Δομούνται. Το μάθημα έχει ως στόχο τη δόμηση της έννοιας της μειονότητας ως γνωστικό αντικείμενο για τις ανάγκες ενός μεταπτυχιακού πολιτικής επιστήμης. Αποτελείται από την εισαγωγή, τρεις ενότητες και την καταληκτική ενότητα. Η πρώτη ενότητα προστρέχει στην ιστορία των εννοιών και των διεθνών σχέσεων στην Ευρώπης για τη συγκρότηση της έννοιας της μειονότητας σε γνωστικό αντικείμενο στο χώρο της πολιτικής θεωρίας και ιστορίας. Η δεύτερη ενότητα χρησιμοποιεί εργαλεία από τη νομική θεωρία και κοινωνιολογία του δικαίου ως την κοινωνική ανθρωπολογία με στόχο τη δόμηση και αποδόμηση της έννοιας της μειονότητας ως φορέα δικαιωμάτων. Η τρίτη ενότητα είναι μια εφαρμογή των προηγουμένων σε συγκεκριμένες μελέτες περίπτωσης από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
- Σε κάθε μάθημα θα δίνεται βιβλιογραφία με την οποία οι φοιτητές καλούνται να έχουν εξοικειωθεί ως το μάθημα το οποίο η συγκεκριμένη βιβλιογραφία αφορά.
- Το μάθημα βαθμολογείται με απαλλακτικές εργασίες. Η επιλογή των εργασιών γίνεται από τους φοιτητές σε συνεννόηση με τον διδάσκοντα από την θεματολογία του μαθήματος και εκτός αυτής.
- Η επιλογή των εργασιών πρέπει να έχει γίνει ως το τέταρτο μάθημα, στις 3 Απριλίου 2011.
Δ Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α
1. Εισαγωγή: η ετερότητα ως σχέση εξουσίας 13.3.11
Στην ενότητα αυτή γίνεται μια εισαγωγή στην ύλη του μαθήματος. Επίσης, διερευνάται η έννοια της ετερότητας και της μειονότητας στον χώρο της πολιτικής και νομικής θεωρίας. Αποδίδεται έμφαση στην σχέση εξουσίας ανάμεσα σε υποκείμενα που όχι απλώς καθιστά ορατή την ετερότητα, αλλά, σε τελευταία ανάλυση, τη συγκροτεί. Εξετάζεται έτσι η διαφοροποίηση του όρου «μειονότητα» από τον αντίστοιχο της «μειοψηφίας» στο πλαίσιο εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής. Τέλος, διερευνάται υπό ποια προοπτική ο λόγος περί ετερότητας και δικαιωμάτων των μειονοτήτων μπορεί να είναι λόγος χειραφέτησης και όχι πολυπολιτισμικής περιχαράκωσης και φυλετισμού.
Α’ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Το μειονοτικό φαινόμενο είναι μια ευρωπαϊκή ιστορία. Η ιστορική του πορεία είναι μια από τις πολλές οπτικές μέσα από τις οποίες μπορεί κανείς να διαβάσει την ίδια την ιστορία της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας. Για το καλό ή το κακό, η Ευρώπη ευθύνεται για τις μειονότητες.
2. Η συγκρότηση του ατόμου και της κυριαρχίας ως προϋπόθεση της νεωτερικής μειονότητας 20.3.11
Για να υπάρχουν μειονότητες πρέπει να υπάρχουν άτομα, δηλαδή πρόσωπα με προσδοκίες δικαιωμάτων. Διερευνάται σύντομα η ανθρωπολογική/θεολογική γέννηση του ατόμου, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται η διαδικασία του αποκλεισμού των μειονοτήτων από το κοινωνικό συμβόλαιο. Η ιστορία των ιδεών επικυρώνεται στην πράξη: οι μειονότητες αποκτούν σάρκα και οστά στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Για πρώτη φορά τότε, η προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων συστατικό της νέας ευρωπαϊκής κυρίαρχης τάξης. Για πρώτη φορά, δημιουργείται (νεωτερικό) κράτος.
3. Δικαιώματα του ανθρώπου, κυριαρχία και μειονότητες 27.3.11
Η απελευθερωτική εποχή των πρώτων Διακηρύξεων δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν φαίνεται να αφιερώνει πολλά στις μειονότητες. Υπό την οπτική της ετερότητας, γίνεται μια σύντομη κριτική παρουσίαση των θεωριών των δικαιωμάτων, με έμφαση στην κριτική των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της Διακήρυξης του 1789, από τη συντηρητική ως τη μαρξιστική παράδοση. Το ερώτημα είναι λοιπόν για ποιόν λόγο οι μειονοτικοί δεν μπορούν να γίνουν το «έκαστο πρόσωπο» που απολαμβάνει δικαιώματα σύμφωνα με το νέο συνταγματικό πλαίσιο των εθνών-κρατών. Το Συνέδριο της Βιέννης (1815) – μέσω της απόρριψης των εθνικών κινημάτων - επικυρώνει την μετάβαση από την προστασία της θρησκευτικής διαφοράς στην εθνική μειονοτικοποίηση.
4. Οι μειονότητες στην Ευρώπη των εθνοτήτων και η προστασία από την Κοινωνία των Εθνών 3.4.11
Η εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων οδηγεί στην ιστορική εμφάνιση των μειονοτήτων ως παραγόντων διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Θα διερευνηθεί η προέλευση της αρχής και η αμφισημία της: απελευθερώνει κάποια έθνη, ενώ άλλα τα καθιστά μειονότητες. Θα εξεταστεί τέλος, η νομική εμπειρία του Μεσοπολέμου, όπου οι Συνθήκες μειονοτήτων της Κοινωνίας των Εθνών (1919-1940) ανέδειξαν το πρώτο κανονιστικό σύστημα διεθνούς προστασίας των μειονοτήτων δυνητικά οικουμενικής εμβέλειας.
5. Η ψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων από τον ΟΗΕ 24.4.11
Εξετάζεται η νομική άρνηση της έννοιας της μειονότητας, ως μέσο προστασίας των μειονοτικών προσώπων. Αυτή είναι και η αντίληψη που κυριάρχησε με την ίδρυση του ΟΗΕ ως το τέλος του ψυχρού πολέμου: προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, άρα και του μειονοτικού. Καμία αναφορά σε μειονότητες πλέον. Το μειονοτικό φαινόμενο αναλύεται ως επιστημολογικό εμπόδιο για το μοντέρνο δίκαιο, το οποίο έχει δομηθεί στη διχοτομική διπολικότητα του ατόμου και του κράτους. Οι μειονότητες λοιπόν, αντιμετωπίζονται ως κράτη ή ως άτομα, ενώ δεν είναι τίποτε από τα δύο. Ως το 1992, ο ΟΗΕ αφιερώνει στις μειονότητες μόνο το άρθρο 27 του Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (1966).
5.H προστασία των μειονοτήτων στην μεταψυχροπολεμική Ευρώπη. 8.5.11
Το τέλος του ψυχρού πολέμου και οι εθνοτικές συγκρούσεις που ακολούθησαν τη διάλυση των σοσιαλιστικών ομοσπονδιών της Γιουγκοσλαβίας πρωτίστως, και της σοβιετικής περιφέρειας δευτερευόντως, μετατοπίζει το ενδιαφέρον των διεθνών παραγόντων για μια ακόμη φορά στο μειονοτικό ζήτημα στην Ευρώπη. Η μεταψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως μια ευρωπαϊκή ιδεολογία με τρεις πυλώνες. Η κανονιστική προσέγγιση εννοιολογεί τα μειονοτικά ως ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτή είναι κυρίως η προσέγγιση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Ο δεύτερος πυλώνας αντιλαμβάνεται την προστασία των μειονοτικών πολιτισμών ως παράμετρο διαφύλαξης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς: είναι η στρατηγική του Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, η προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως παράμετρος γεωπολιτικής ασφάλειας: αυτή είναι η προσέγγιση του Ύπατου Αρμοστή του ΟΑΣΕ για τις εθνικές μειονότητες. Το τέλος του αιώνα, επιφυλάσσει μια «έκπληξη»: δια της στρατιωτικής βίας, ο απαγορευμένος καρπός, δηλαδή η αυτοδιάθεση, σχεδόν νομιμοποιείται στην ατζέντα των μειονοτικών προσδοκιών.
Β’ ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ
Γιατί οι μειονότητες (να) είναι φορείς δικαιωμάτων; Γιατί είναι κρίσιμη η διεκδίκηση της ομάδας; Ποιος τυγχάνει προστασίας; Tο πρόσωπο ή η ομάδα; Τέτοιας φύσης είναι τα ερωτήματα που απασχολούν την παρούσα ενότητα.
6. Η (μειονοτική) ομάδα ως τάξη 15.5.11
Δεν είναι κάθε ανθρώπινο άθροισμα ομάδα. Ομάδα συγκροτείται όταν υπάρχει «ζήτημα», ένα δηλαδή θέμα το οποίο συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των μελών. Με ποια εργαλεία μπορούμε να αναδείξουμε άτυπες συσσωματώσεις ανθρώπων ως «τάξεις», ως μηχανισμούς δηλαδή αναπαραγωγής σχέσεων εξουσίας μεταξύ των μελών τους που παράγουν δίκαιο. Νομικές θεωρίες που εστιάζουν στο ανθρώπινο βίωμα ως πηγή κανονιστικότητας και η θεωρία του νομικού πλουραλισμού συμβάλλουν στην κατανόηση αυτής της μειονοτικής πολλαπλότητας ως φορέα παραγωγής άτυπων κανόνων. Στον αντίποδα του μεθοδολογικού θετικισμού, οι θεωρίες αυτές ανιχνεύουν και εντοπίζουν με πειστικό τρόπο, την έννοια της έννομης τάξης σε ανθρώπινες συλλογικότητες, όπως οι μειονοτικές ομάδες.
7. Η διεκδίκηση ως συστατική πράξη της μειονότητας και η σχέση μεταξύ ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων 22.5.11
Η πράξη εκείνη που καθιστά μια μειονοτική ομάδα ορατή στη δημόσια σφαίρα είναι η διεκδίκηση. Εάν δεν υπάρχει διεκδίκηση στο όνομα της ομάδας, σε τελευταία ανάλυση, δεν υπάρχει και ομάδα. Αν δεν υπάρχει διεκδίκηση, δεν υπάρχει μειονότητα. Ο μειονοτικός διεκδικεί, για το λόγο αυτό, τεκμαίρεται πως είναι μειονοτικός. Αλλιώς, είναι αόρατος στη δημόσια σφαίρα. Έτσι, δομείται και αποδομείται η ομάδα. Τα πολιτιστικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους διαφορετικούς, τον πολιτισμό τους, ενώ τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν αυτό που κάνει τους ανθρώπους ίδιους, δηλαδή την αξιοπρέπειά τους. Σε τι βαθμό πρέπει να αναγνωρίζονται πολιτιστικά δικαιώματα; Η ισλαμική μαντίλα πρέπει να απαγορεύεται; Τέλος, τα μειονοτικά δικαιώματα λογίζονται ως συλλογικά ή μήπως πρέπει το κράτος να παρέχει εγγυήσεις προστασίας των μειονοτικών ανθρώπων και από την ίδια τους την ομάδα;
Γ’ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ ΣΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΧΩΡΟ
8. ‘Ένα πολιτειακό παράδοξο: η Βοσνία Ερζεγοβίνη μετά το Dayton 29.5.04
Το τέλος του ψυχρού πολέμου προσθέτει μια νέα ιδιαίτερη διάσταση προστασίας των μειονοτήτων στο πολιτικό λεξιλόγιο της Δύσης: πρόκειται για την διεθνή στρατιωτική πλέον επέμβαση για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όταν αυτά υπόκεινται σε καθεστώς συστηματικών και συλλογικών παραβιάσεων. Εν προκειμένω, οι γιουγκοσλαβικοί πόλεμοι ήταν καθοριστικοί. Η πρώτη περίπτωση επέμβασης και εποπτείας στην Ευρώπη ήταν στη Βοσνία Ερζεγοβίνη, ενώ η δεύτερη στο Κόσοβο. Και στις δύο περιοχές δημιουργήθηκαν πολιτειακά παράδοξα καθεστώτα, όπου η προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων διέρχεται μέσω της ακύρωσης της κρατικής κυριαρχίας.
9. Μια περίπτωση ελληνοαλβανικού ενδιαφέροντος: η ελληνική μειονότητα της Αλβανίας 5.6.11
Ο καθορισμός, τα μεγέθη και η κατάσταση της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία παραδοσιακά αποτέλεσαν θέματα τριβής μεταξύ των δύο γειτονικών κρατών, αποκτώντας εμβληματικά χαρακτηριστικά στην ιδεολογική διαπάλη μεταξύ του ελληνικού και του αλβανικού εθνικισμού. Έτσι, η ενασχόληση με τα επίκαιρα πολυσχιδή ζητήματα που αφορούν την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας φέρει σημαντικά ιδεολογικά βάρη. Όσο περισσότερο εμβαθύνει κανείς στα θέματα αυτά τόσο περισσότερο εξαναγκάζεται να αποποιηθεί των συνταγών της βεβαιότητας που υπαγορεύουν οι εκατέρωθεν εθνικοί μύθοι. Καθόλου παράδοξα, το θολό και αβέβαιο ιστορικό τοπίο αποδεικνύεται ότι είναι εύφορο έδαφος μονάχα για τις «εθνικές αλήθειες». Η δυνητικά αρτιότερη απεικόνιση των πραγματικών δεδομένων που συνθέτουν το ελληνικό μειονοτικό φαινόμενο στην Αλβανία αποτελούν στόχο αυτού του μαθήματος: φιλοδοξεί να παρουσιάσει και να αναλύσει ζητήματα σχετικά με την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας μακριά από το αντιθετικό δίπολο της ελληνοκεντρικής και της αλβανοκεντρικής θεώρησης που προτάσσει κατά βούληση τα "εθνικά δίκαια".
10. Το μειονοτικό φαινόμενο στην Ελλάδα 12.6.11
Η ύπαρξη της μειονοτικής ετερότητας παρουσιάζει μια σχετικά μεγάλη ποικιλία ως προς τη σύσταση της ταυτότητας των πληθυσμιακών ομάδων και τη διατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα ή η θρησκεία στο ελληνικό εθνικό κράτος. Η αντιμετώπιση της γλωσσικής, θρησκευτικής ή εθνοτικής ετερότητας στην Ελλάδα έχει περάσει από ετερόκλητες ιστορικές και πολιτικές φάσεις που σχετίζονται με τις ευρύτερες στρατηγικές ανάπτυξης του ελληνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού και ενσωμάτωσης/αποκλεισμού του ελληνικού έθνους. Η ύπαρξη της μειονοτικής ετερότητας παρουσιάζει μια σχετικά μεγάλη ποικιλία ως προς τη σύσταση της ταυτότητας των πληθυσμιακών ομάδων και τη διατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα ή η θρησκεία στο ελληνικό εθνικό κράτος. Η ενασχόληση με την ένταξη των μειονοτικών ζητημάτων στην ατζέντα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η μελέτη του δικαιοδοτικού ελέγχου του Ευρ. Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και οι καταδίκες της Ελλάδας σε ζητήματα που αφορούν δικαιώματα μειονοτικών, το δομικά επίκαιρο ζήτημα των σχέσεων κράτους και εκκλησίας στη χώρα μας, συνθέτουν ένα πολυδιάστατο πεδίο ιστορικής και κοινωνικής έρευνας, στην οποία επιχειρείται να γίνει μια συμβολή.
ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ
11. Ιδιότητα του πολίτη, μειονότητες και μετανάστες 19.6.11
Οι μειονότητες πλέον έχουν μεταφερθεί από τα σύνορα στις μητροπόλεις. Κατ’άλλη ανάγνωση, τα σύνορα έχουν φύγει από την περιφέρεια και έχουν μεταφερθεί καθ’ημας. Οι σύγχρονες μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη από το νότο και την ανατολή έχουν αλλάξει τα δεδομένα. Οι μετανάστες σήμερα είναι οι μειονότητες της Ευρώπης των εθνοτήτων. Παρουσιάζονται υπαινικτικά οι μείζονες διακυβεύσεις που αφορούν τις «νέες» μειονότητες και ανιχνεύονται ομοιότητες και διαφορές μεταξύ ιστορικών μειονοτήτων και μεταναστών. Στο πλαίσιο αυτό, η ιδιότητα του πολίτη αναδεικνύεται λοιπόν σε μείζονα μηχανισμό κοινωνικής ένταξης και, ταυτόχρονα, πολιτικού αποκλεισμού αυτών που το κράτος θεωρεί ανάξιους (πρβλ. επικίνδυνους) να τη φέρουν.
12. Ανακεφαλαίωση και τυχόν αναπληρώσεις 26.6.11
Στο μάθημα αυτό θα γίνει μια ανακεφαλαίωση, ενδεχομένως θα παρουσιαστούν φοιτητικές εργασίες και θα καλυφθούν τυχόν κενά που θα αξιολογηθεί ότι θα υπάρχουν με το πέρας του μαθήματος.
Βιβλιογραφία του διδάσκοντα με την οποία προτείνεται εξοικείωση
· Η ετερότητα ως σχέση εξουσίας, Όψεις της ελληνικής, βαλκανικής και ευρωπαϊκής εμπειρίας, εκδ. Κριτική, Αθήνα, 2002,
- (επιμέλεια), Το ανομολόγητο ζήτημα των μειονοτήτων στην ελληνική έννομη τάξη, Εκδ. Κριτική, Αθήνα 2008. Περιέχει κείμενα των: Ν. Αλιβιζάτου, Δ. Δημούλη, Σ. Παπαπολυχρονίου, Μ. Τσαπόγα, Κ. Τσιτσελίκη, Δ. Χριστόπουλου, σ. 216.
- “Ο εντοπισμός του μειονοτικού φαινομένου στην Ελλάδα από τη νομική επιστήμη και το δίκαιο”, [με τον Κωνσταντίνο Τσιτσελίκη] Το μειονοτικό φαινόμενο στην Ελλάδα - Μία συμβολή των κοινωνικών επιστημών, επ. Κ. Τσιτσελίκη, Δ. Χριστόπουλου, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 1997, σσ. 415-461
- «Μειονοτικός λόγος και ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα», Σύγχρονα Θέματα 63, Αθήνα 1997, σσ. 39-44
- «Μειονότητες. Η δεκαετία των ζημώσεων» σε: Βαμβακάς Β. – Παναγιωτόπουλος Π., Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80, Εκδ. το πέρασμα, Αθήνα, 2010, σ. 314-316
- «Μειονοτικές και πολιτειακές ιδιαιτερότητες: συνειρμοί από την Ελληνική εμπειρία» σε: Ανδρούσου Α., & Ασκούνη Ν. (επιμ.), Πολιτισμική ετερότητα και ανθρώπινα δικαιώματα, Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2011, σ. 90-101