H δύναμη της ισλανδικής μοναξιάς
Γράμμα από την Ισλανδία, 4.5.2016
του Δημήτρη Χριστόπουλου
Τον Απρίλιο του 2010, οι στάχτες ενός ισλανδικού ηφαιστείου του οποίου το όνομα κανείς δημοσιογράφος στον υπόλοιπο κόσμο δεν μπορούσε να προφέρει –Eyjafjallajökull– απλώθηκαν σε όλη τη Βόρεια Ευρώπη και τον Βόρειο Ατλαντικό με αποτέλεσμα ένα άνευ προηγουμένου αεροπορικό κυκλοφοριακό χάος μιας βδομάδας. Ήταν η δεύτερη φορά που η «πιο ειρηνική χώρα το κόσμου» (κατά το Global Peace Index) απασχολούσε την διεθνή επικαιρότητα, δύο μόλις χρόνια μετά το τραπεζικό κραχ του 2008, που την έφερε στην κορυφή της ατζέντας, μέχρις ότου ο όρος «κρίση» γίνει διεθνές συνώνυμο της ελληνικής ρουτίνας.
Μέχρι τότε, η Ισλανδία απλώς δεν υπήρχε ως σημείο παγκόσμιου ενδιαφέροντος, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται ότι στο Ρέικιαβικ έγινε η πρώτη προσπάθεια να λιώσουν οι πάγοι του Ψυχρού Πολέμου με τη Συνάντηση Κορυφής Ρήγκαν – Γκορμπατσόφ τον Οκτώβριο του 1986, καθότι η Ισλανδία στο μέσον της διαδρομής μεταξύ ΕΣΣΔ και ΗΠΑ. Οι νεότερες γενιές είναι ίσως πιο οικείες με την αλλόκοτη φωνή της Μπιόργκ που είναι η μοναδική Ισλανδή τραγουδίστρια η οποία έκανε διεθνή καριέρα με τους μουσικούς πειραματισμούς της.
Η χώρα, νησί ούσα, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες που εφάπτονται του Αρκτικού Κύκλου, δεν έχει αυτόχθονες Εσκιμώους. Δεν είχε τίποτε. Ήταν ακατοίκητη ως τον 10ο αιώνα, οπότε και εποικίστηκε από Νορβηγούς Βίκινγκ και Ιρλανδούς Κέλτες και τα ζώα τους, ενώ έκτοτε οι Ισλανδοί με δέος εποικίζουν κι αυτοί το παρελθόν τους ανατρέχοντας στα επικά παραμύθια με τα οποία μεγάλωσαν γενιά προς γενιά, τα περίφημα saga. Δεν περνάει αλλιώς η ατελείωτη χειμωνιάτικη νύχτα έξι μηνών χωρίς παραμύθια, χάρη στα οποία η Ισλανδία εξάλλου οφείλει μια βαθιά ριζωμένη παράδοση λαϊκής λογοτεχνίας που ακόμη αντέχει.
Η Ισλανδία κοιτάει στο παρελθόν τη μοναξιά και την απομόνωση. Έτσι έζησε: με τους απέραντους παγετώνες της, τα ηφαίστεια να σκάνε το ένα μετά το άλλο σε μια γη από λάβα, τις θερμές πηγές της να πλημμυρίζουν το τόπο και να προσφέρουν άπειρη γεωθερμική ενέργεια που την έχουν κάνει να ξεχωρίζει ως η «πράσινη» Σαουδική Αραβία και να θερμαίνεται δωρεάν στις πολικές της θερμοκρασίες και το ψάρεμα το οποίο παραδοσιακά αποτελεί την κατεξοχήν βαριά βιομηχανία της. Είναι εξάλλου οι περιορισμοί που θέτει η Ε.Ε. στην αλιεία, που κρατούν την Ισλανδία μακριά από την Ένωση, ενώ εδώ και λίγα χρόνια μόνο οι Ισλανδοί ανακαλύπτουν ότι μάλλον είναι πιο προσοδοφόρο να δείχνουν τις φάλαινες στους τουρίστες παρά να τις θηρεύουν, οπότε ο τουρισμός μάλλον θα εμφανίσει ως πιο συμφέρουσα μια λύση που η οικουμενική οικολογική συνείδηση δεν έχει καταφέρει να επιβάλει.
Χάρη σε αυτές τις ιδιαιτερότητες, η Ισλανδία κατάφερε να ξεπεράσει το σοκ της τραπεζικής της κρίσης σχετικά ανορθόδοξα: το ΔΝΤ κατέφτασε αμέσως το φθινόπωρο του 2008 με την κλασσική copy-paste συνταγή από τη Χιλή ως την Ταϋλάνδη και την Ελλάδα. Ωστόσο ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, εξαντλώντας τα όρια των συνταγματικών του αρμοδιοτήτων ενάντια στην κυβερνητική βούληση, έστειλε το ισλανδικό Μνημόνιο σε δημοψήφισμα στο οποίο ο λαός απέρριψε την λύση του Προγράμματος Διάσωσης. Έτσι, οι ισλανδικές τράπεζες τέθηκαν εκτός παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.
H χώρα δεν έχει ακόμη συνέλθει από τις επιπτώσεις του τραπεζικού κραχ, καθώς ο κόσμος ακόμη χρωστά τα δάνειά της ευζωίας του. Ωστόσο, η κατάσταση στην οποία βρίσκεται δεν είναι συγκρίσιμη με αυτή των χωρών που μπήκανε στα Μνημόνια, και ειδικά με την ελληνική. Φαντάζομαι ότι πολλοί συμπολίτες μας, στην απόγνωσή τους σήμερα, έχουν κάθε λόγο να φθονούν τον ισλανδικό τρόπο διάσωσης. Και πιο υπερήφανος υπήρξε και λιγότερο επώδυνος. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο ότι αυτός ο «τρόπος» κατέστη εφικτός μόνο σε αυτόν τον τόπο ακριβώς λόγω της ιστορικής μοναξιάς και της οικονομικής απομόνωσης του, μεγέθη ασύλληπτα για οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα.
Στα χρόνια της ανεξαρτησίας της, από το 1944 ως σήμερα, η Ισλανδία είναι μια επαλήθευση του small is beautiful: μια μικρή, ασφαλής και δεμένη κοινότητα στους τηλεφωνικούς καταλόγους της οποίας οι πολίτες γράφονται πρώτα με τα ονόματα και μετά με τα επίθετά τους.
Αυτή η κοινότητα ανταπεξήλθε προτάσσοντας αλληλεγγύη στις ως σήμερα κακουχίες της. Μια χώρα μόλις 330 χιλιάδων κατοίκων, και πιο αραιοκατοικημένη στη Ευρώπη, χρειάστηκε την αρνητική δημοσιότητα του τραπεζικού κραχ και της ηφαιστιακής της τέφρας ώστε μέσα σε λίγα χρόνια να αρχίσει να γίνεται ταξιδιωτικός προορισμός. Σήμερα, για πρώτη φορά οι ιδιοκτήτες διαμερισμάτων κάνουν εξώσεις των ενοικιαστών για να χωρέσουν σε AirBnB τους τουρίστες που πολλαπλασιάζονται. Είναι μόλις το 2009 που η Ισλανδία κατάφερε να ξεπεράσει τον λιγοστό πληθυσμό της σε τουρισμό ενώ το 2014, οι τουρίστες ξεπέρασαν το εκατομμύριο με προβολή να διπλασιαστούν το 2020. Οι χαμηλού κόστους πτήσεις πλέον έχουν κάνει τη χώρα προσβάσιμο προορισμό μοναδικής φυσικής ομορφιάς, ενώ το Ρέικιαβικ έχει γίνει το πιο δημοφιλές stop over από Αμερική προς Ευρώπη.
Η ισλανδική κοινοτιστική συνταγή που επιβίωσε –ουσιαστικά άνθησε– σε καθεστώς απομόνωσης, θα δοκιμαστεί σκληρά στο εγγύς μέλλον που οι αποστάσεις πλέον εκμηδενίζονται. Ειδάλλως, αυτό που θα μείνει είναι πως το μικρό είναι μεν όμορφο, αρκεί όμως να είναι τόσο μακριά ώστε να μην είναι προσβάσιμο.
Ο Δημήτρης Χριστόπουλος διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και είναι αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου