Christopoulos D.

Ο Δημήτρης Χριστόπουλος στο ελculture.gr

«H λογοκρισία ασκείται κυρίως σε βάρος αδύναμων καλλιτεχνών. Το κομμάτι της showbiz δεν το πιάνει, δεν τα βγάζει πέρα μαζί του»

συναντήσεις ελcBLOG - Ο Δημήτρης Χριστόπουλος στο ελculture.gr

07.04.2014

Κείμενο: Άννα Σταυροπούλου

Ένα σημείωμα στη θέση που μέχρι χθες βρισκόταν ένας πίνακας. Πλήθη έξω από μια «προσβλητική προς τα θεία» παράσταση. Μια πρόσφατη καταδικαστική απόφαση για σάτιρα ενός μπλόγκερ. Όλα αυτά που θα μας προστατεύσουν, ώστε να μην εκτεθούμε σε βλαπτικές επιρροές. Με αφορμή το πρόσφατο άρθρο του ελculture για τη λογοκρισία στον κινηματογράφο, που μας παραπέμπει σε κατασταλτικές μορφές λογοκρισίας, μιλήσαμε με τον καθηγητή Δημήτρη Χριστόπουλο, ο οποίος διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το μάθημα «Τέχνη, ελευθερία και λογοκρισία». Ως πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου είχε συνεργαστεί με την ομάδα «Πλατφόρμες» με αφορμή το λογοκριμένο έργο "Asperges me" στην έκθεση Outlook 2003. Έχει συχνά παρέμβει δημόσια σε υποθέσεις όπως η παράσταση "Corpus Christi" ή ο γέροντας Παστίτσιος, είτε με εκδηλώσεις («Ο θεός δεν έχει ανάγκη εισαγγελέα») και επιμέλεια των σχετικών συλλογικών τόμων, είτε με αρθρογραφία και καταθέσεις στο δικαστήριο. Κατά τον κ. Χριστόπουλο, τρεις είναι οι μορφές άσκησης της λογοκρισίας. Το αξιοσημείωτο είναι ότι όπως φαίνεται, στην Ελλάδα του 2014 ασκούνται παράλληλα και οι τρεις.

ελc: Αρχικά ας μιλήσουμε για το τι είναι λογοκρισία και τους τρόπους που αυτή ασκείται.

Δημήτρης Χριστόπουλος: Λογοκρισία είναι όταν επιδιώκεται ο περιορισμός της εκφοράς του λόγου. Είτε κόβοντάς σου τη γλώσσα, είτε στέλνοντάς σου, πριν μιλήσεις, ένα ωραιότατο sms όπου σε παρακαλώ να μην πεις κάτι γιατί θα εκτεθούμε - ή θα σε διώξω, είτε πριν καν σου στείλω το sms έχεις ενσωματώσει τον μπάτσο στο κεφάλι σου, όπως λέει ο Φουκώ, και γνωρίζεις πότε μιλάς και πού δε μιλάς. Τότε η λογοκρισία γίνεται απολύτως παραγωγική διαδικασία, κι ο καθένας λέει ό,τι ξέρει πως πρέπει να πει κι όχι ό,τι θέλει.

ελc: Μιλάτε προφανώς για την αυτολογοκρισία.

Δ.Χ.: Ναι. Η αυτολογοκρισία είναι συστατικός τύπος της κοινωνικής συνύπαρξης. Πάντα αυτολογοκρινόμαστε, είναι μια ενδεδειγμένη και εύλογη στάση συμβατικής ευπρέπειας. Το θέμα είναι πότε η λογοκρισία αρχίζει και ενσωματώνεται σε τέτοιο βαθμό που ο άνθρωπος χάνει οτιδήποτε πηγαίο, αυθεντικό και γνήσιο έχει και γίνεται ένα στρατιωτάκι ηθικού και αισθητικού, πολιτικού και αξιακού κομφορμισμού. Τότε πλέον λέμε κάτι χωρίς να καταλαβαίνουμε ότι είναι προϊόν αυτολογοκρισίας, αλλά νομίζουμε ότι εκφραζόμαστε ελεύθερα.

ελc: Ποιους υποτίθεται ότι προστατεύει η λογοκρισία;

Δ.Χ.: Τους χαζούς, τους ανώριμους, τους ανθρώπους που νιώθουν ότι κάτι που εκφέρεται στη δημόσια σφαίρα, όχι απλώς τους ενοχλεί, αλλά τους ενοχλεί η ιδέα ότι εκφέρεται. Δεν είναι πχ ότι δεν θέλω να δω το Nymphomaniac, αλλά με ενοχλεί που θα το δει κάποιος άλλος. Η βάση της λογοκρισίας δεν είναι ο μπαμπούλας του αυταρχισμού, αλλά του πατερναλισμού, που μπορεί να εκφραστεί με μια φιλική νουθεσία. Επειδή θεωρεί ότι είσαι κατ’ ουσία βλάκας και δεν μπορείς να προστατευτείς, θα σε προστατεύσω εγώ για να μην εκτεθείς. Άρα η λογοκρισία, πέρα από το ότι μπορεί να είναι άδικη, σκληρή, αυταρχική, σε αντιμετωπίζει ως ηλίθιο.

Σκηνή* από την ταινία του Νίκου Αλευρά "Πέφτουν οι σφαίρες σαν το χαλάζι και ο τραυματισμένος καλλιτέχνης αναστενάζει"

ελc: Για ποια βασικά ζητήματα ασκείται συνήθως η λογοκρισία στην Ελλάδα;

Δ.Χ.: Δύο είναι τα βασικά θέματα που οι άνθρωποι, αν μιλήσουν άσχημα, πρέπει να βάλουν πιπέρι στη γλώσσα: Το έθνος και η θρησκεία. Όχι τόσο το κράτος, ο Έλληνας από τα 8 μέχρι τα 80 του βρίζει το κράτος. Όμως, οι δύο βασικοί μηχανισμοί γύρω από τους οποίους συγκροτείται ο λογοκριτικός μηχανισμός, είναι η εκκλησία που χρησιμοποιεί το κράτος και το κράτος που θέλει τη θρησκεία. Πότε εμφανίζεται η λογοκρισία γενικώς; Όταν θίγεται κάτι ιερό που μας ενώνει κι αυτό που μας ενώνει στην Ελλάδα είναι το έθνος και η θρησκεία μας. Υπάρχουν λοιπόν ιδιαιτερότητες εθνικού προσανατολισμού στη λογοκρισία.

ελc: Έχετε παραστεί ως μάρτυρας υπέρ λογοκριμένων δημιουργών σε αρκετές δίκες. Υπάρχουν κοινά σημεία στο σκεπτικό των δικαστηρίων;

Δ.Χ.: Ναι. Το σκεπτικό των δικαστηρίων είναι ότι είστε ανώριμοι, δεν μπορείτε να διαλέξετε μόνοι σας και άρα έχετε ανάγκη την προστασία μας γιατί δεν μπορείτε να εκτεθείτε σε ένα δημιούργημα που θα σας αναστατώσει. Αυτές οι αποφάσεις λειτουργούν ως παραδειγματισμός. Και πρωτοδίκως τα δικαστήρια μπορεί μεν να απαγορεύουν κάτι, αλλά στη συνέχεια να αθωώσουν αυτόν που έχει υποστεί λογοκρισία. Πλέον όμως δεν ωφελεί. Έχει καταστραφεί το έργο του καλλιτέχνη, τον έχουν ξεφτιλίσει και διαπομπεύσει. Έχει κλείσει πια ο κύκλος του κακού και η απόφαση είναι το τυπικό κομμάτι. Θυμηθείτε το 1988 με τον «Τελευταίο πειρασμό» του Σκορτσέζε. Έγινε η μεγάλη φασαρία και έκτοτε το έργο αυτό δεν έχει ξαναπαιχτεί ποτέ, πουθενά!

«Ο τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορτσέζε**

ελc: Δηλαδή ο δημιουργός, τελικά, στην ουσία δεν αποζημιώνεται γι’ αυτό που έχει γίνει.

Δ.Χ.: Όποιος βρίσκεται αμυνόμενος σε μια λογοκρισία δεν προστατεύεται, είναι διαλυμένος άνθρωπος. Να σημειώσουμε δε, ότι η λογοκρισία ασκείται κυρίως σε βάρος αδύναμων καλλιτεχνών. Σπάνια θα τα βάλει ο λογοκριτικός μηχανισμός με τον Λαζόπουλο ή το Ράδιο Αρβύλα, ό,τι κι αν πουν. Είναι πάντα θρασύδειλος αυτός ο πατερναλισμός. Το κομμάτι της showbiz δεν το πιάνει, δεν τα βγάζει πέρα μαζί του, παρά σε πολύ οριακές στιγμές. Οι εύκολες μάχες είναι που κερδίζονται, όπως με τον νεαρό απ’ το Βόλο, με τον «Παστίτσιο» εννοώ, που τον έβαλαν στην Ασφάλεια, μπήκαν στο σπίτι του, τα έκαναν όλα άνω κάτω και η μάνα του δεν ήξερε τίποτα, νόμιζε ότι είναι τρομοκράτης.

Η σελίδα του «Γέροντα Παστίτσιου» στο facebook***

ελc: Έχουν αλλάξει τα πράγματα στον τρόπο άσκησης της λογοκρισίας; Γιατί ενώ συνήθως λειτουργεί προληπτικά, ενίοτε πλέον εμφανίζεται κατασταλτική;

Δ.Χ.: Σήμερα λειτουργούν κυρίως οι μηχανισμοί της προληπτικής λογοκρισίας και βέβαια η αυτολογοκρισία. Πριν από 40 χρόνια, ένας μπαμπάς θα έλεγε στο παιδί του «Πάμε στη γιαγιά την Κυριακή το μεσημέρι» κι αν αυτό έφερνε αντίρρηση θα του έλεγε «Τσακίσου κι έλα». Τώρα ο νέος λογοκριτικός τύπος είναι: «Ξέρεις πόσο μόνη της νιώθει η γιαγιά και πόσο ανάγκη έχει να σε δει;» Ο πιτσιρικάς θα πάει με το ζόρι, γιατί του έχουν περάσει τύψεις. Η αυτολογοκρισία είναι προϊόν πολλαπλών ηθικών δεσμεύσεων και ελέγχου. Η ανθρώπινη συναίνεση εξασφαλίζεται όχι με το ξύλο, αλλά δια της πειθούς. Τώρα βέβαια που είμαστε σε πολιτική αστάθεια, επανέρχεται το πρωταρχικό κατασταλτικό σύστημα λογοκρισίας. Γιατί το κράτος δεν έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του, δεν πείθει, αυτό φάνηκε και στην περίπτωση της ΕΡΤ.

ελc: Ωστόσο το επιχείρημα που διαρκώς επανέρχεται για να δικαιολογήσει τη λογοκρισία στη  τέχνη, είναι ότι το λογοκριμένο έργο «δεν είναι τέχνη»

Δ.Χ.: Θεωρώ ότι η τέχνη έχει εξ ίσου ζωτικό χώρο ελευθερίας με το λόγο ή την ιδεολογία. Αυτοί όμως που λογοκρίνουν, θέλουν να είναι και οι τροχονόμοι της αισθητικής μας, αυτοί στους οποίους θα καταλήγει το ερώτημα του ορισμού της τέχνης. Με το να λέω τι είναι τέχνη, γίνομαι τροχονόμος της αισθητικής του ανθρώπου, στη συνέχεια του λόγου του και της συνείδησής του και τέλος φύλακας της αξιοπρέπειάς του. Δεν θέλω να μου πουν τι είναι τέχνη και πώς θα μεγαλώσω τα παιδιά μου και τον εαυτό μου. Αυτό αποτελεί βαθύτατο αυταρχισμό ή μάλλον ολοκληρωτισμό. Με το να δημιουργώ ή να απολαμβάνω την τέχνη δεν βλάπτω κάποιον, στο βαθμό που δεν παραβιάζω τους νόμους.

Το σημείο της έκθεσης OUTLOOK όπου ήταν τοποθετημένο το έργο του Ντε Κορντιέ. Διακρίνεται, δεξιά, το σημείωμα που οι διοργανωτές τοποθέτησαν στη θέση του έργου.

ελc: Υπάρχουν δηλαδή τελικά κάποια όρια;

Δ.Χ.: Αν βασανίζω ή σκοτώνω στη σκηνή για να δείξω με ρεαλιστικό τρόπο πόσο ωμός είναι ο πόνος, είναι βεβαίως πρόβλημα. Η ελευθερία της τέχνης δεν μπορεί να παραβιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το δύσκολο είναι όταν ο άλλος, στο όνομα της κερδοσκοπίας, κάθεται και τον δέρνουν, συναινεί για να πάρει 1000 ευρώ. Αυτό είναι επικίνδυνο, γιατί οι όροι εκμαίευσης της ανθρώπινης συναίνεσης δεν γίνονται σε ένα ιστορικό και κοινωνικό κενό, αλλά τίθενται με όρους συναλλαγής όπου υπάρχουν ισχυροί και ανίσχυροι. Έχουμε λόγους να είμαστε σε εγρήγορση απέναντι σε συναλλαγές που γίνονται με όρους νεοφιλελεύθερης αυτονομίας των υποκειμένων. Για μένα, ισότητα των ευκαιριών είναι ισότητα των αδύναμων απέναντι στους ισχυρούς. Γι’ αυτό είμαι πολύ προσγειωμένος σε κοινωνικές πραγματικότητες που δημιουργούν συγκρούσεις, αναπαράγουν ισότητες και ανισότητες.

ελc: Τα τελευταία χρόνια αρχίζει κι απλώνεται ένας φόβος που αγγίζει θέματα ελεύθερης έκφρασης. Πώς θα προστατευτούμε από αυτόν;

Δ.Χ.: Αυτή η κουβέντα που κάνουμε έχει ακριβώς τον χαρακτήρα αφύπνισης. Το κρίσιμο είναι να είμαστε σε επαγρύπνηση. Ούτε σε μόνιμο πανικό απέναντι στα λογοκριτικά σκιάχτρα, γιατί έτσι μαθαίνουμε να ζούμε με κινδύνους και με φοβίες, ούτε σε εφησυχασμό, επειδή ζούμε σε φιλελεύθερη κοινωνία. Μεταξύ πανικού και αμεριμνησίας υπάρχει η κατάσταση επίγνωσης και εγρήγορσης, αυτό λέω και στους φοιτητές μου. Τον φόβο πρέπει να τον διαχειριστούμε με συναίσθηση, όχι απερίσκεπτα, έτσι θα τον αποτινάξουμε. Ειδάλλως έχουμε περισσότερες πιθανότητες να τον και να βασίζουμε όλη μας τη ζωή στο πώς θα προλάβουμε αυτό το φόβο. Αν με στρατηγική και περίσκεψη τον χτυπήσουμε, έχουμε ελπίδες να είμαστε πιο δυνατοί.

--

Ο Δημήτρης Χριστόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου και Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Έχει επιμεληθεί δύο συλλογικούς τόμους σχετικά με τη λογοκρισία: «Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα», 2008 και «Ο θεός δεν έχει ανάγκη εισαγγελέα», 2013, εκδόσεις Νεφέλη

* Στις 28 Απριλίου 1984 κόπηκε στη μέση η μετάδοση της ταινίας του Νίκου Αλευρά «Πέφτουν οι σφαίρες σαν το χαλάζι και ο τραυματισμένος καλλιτέχνης αναστενάζει» από την ΕΡΤ-2, μετά από διαμαρτυρίες τηλεθεατών. Σε μια από τις σκηνές, για παράδειγμα, εμφανιζόταν ένας γυμνός άνδρας με μούσι να θηλάζει (ο ίδιος ο σκηνοθέτης). Ο σκηνοθέτης ροής αποφάσισε να κόψει την ταινία και το κανάλι έπαψε να εκπέμπει. Το γεγονός προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στον τύπο και οδήγησε στην παραίτηση του διοικητικού συμβουλίου της ΕΡΤ-2.

**Το 1988, έπειτα από αγωγή θρησκευομένων και αφού ακολούθησαν εκτεταμένα επεισόδια στην Αθήνα, με επικεφαλής ρασοφόρους, ακόμα και με καταστροφές σε κινηματογράφους, η δικαιοσύνη απαγόρευσε την προβολή της ταινίας του Μάρτιν Σκορτσέζε «Ο τελευταίος πειρασμός», η οποία ήταν βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη λόγω των αντιδράσεων για σκηνές της ταινίας, όπως μια φαντασίωση του Χριστού με την Μαρία Μαγδαληνή.

*** Τον Σεπτέμβριο του 2012 συνελήφθη ο Φίλιππος Λοΐζος, δημιουργός σελίδας στο Facebook με τον τίτλο «Γέροντας Παστίτσιος» η οποία σατίριζε τον γέροντα Παΐσιο. Λίγες ημέρες πριν από τη σύλληψη είχε προηγηθεί ερώτηση στη Βουλή από τον βουλευτή της Χρυσής Αυγής, Χρήστο Παππά, σχετικά με τη σελίδα. Ο Λοΐζος καταδικάστηκε σε 10 μήνες με αναστολή για εξύβριση θρησκεύματος κατ' εξακολούθηση.

- See more at: http://www.elculture.gr/elcblog/article/dimitris-christopoulos-logokrisia-833125#sthash.8UVYhwqX.dpuf