Μορφές του σύγχρονου κράτους
Μορφές κράτους: οι ειδικοί ιστορικοί τύποι που πήρε το κράτος, αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνονται οι σχέσεις μεταξύ των τριών στοιχείων.
Ο όρος «μορφές κράτους» χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τον όρο «πολιτικό καθεστώς» αλλά όχι «μορφές του πολιτεύματος»: αυτές παραπέμπουν στον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται συνταγματικά η κρατική εξουσία. Άρα, η διάκριση των πολιτευμάτων παραπέμπει στον τρόπο σύνταξης και κατανομής της κυριαρχίας. Οι μορφές κράτους κατηγοριοποιούνται με βάση τις σχέσεις που διατηρεί η κρατική εξουσία με τους κυβερνώμενους.
Το εθνικό κράτος ως τύπος του σύγχρονου κράτους.
Ο τύπος του σύγχρονου κράτους ιστορικά κατανοείται εάν εξεταστεί σε αντιδιαστολή προς τους τύπους κρατών που ιστορικά προηγούνται: δηλ. τις αυτοκρατορίες, τις μεσαιωνικές πόλεις και τα πριγκηπάτα.
Η Ευρώπη το προνομιακό εργαστήρι ιστορικής δημιουργίας του εθνικού κράτους που εξαπλώθηκε στην πορεία σε όλη την υφήλιο. Η κρατικά μορφοποιημένη εξουσία ενός έθνους στην οποία, ένας λαός που αυτοπροσλαμβάνεται ως εθνική κοινότητα. Το μονοπώλιο της νομιμοποιημένης βίας σε καθορισμένη με σύνορα επικράτεια σύμφωνα με την αρχή των εθνοτήτων.
Το αστικό κράτος ως τύπος του σύγχρονου κράτους
Μετάβαση από έναν τρόπο παραγωγής σε άλλο: φεουδαρχία – καπιταλισμός
Τυπολογία των μορφών
Ιστορικά πρώτη: η απολυταρχική και μετά η συγγενής της βασιλική ή αυτοκρατορική, στη συνέχεια η φιλελεύθερη και μετεξελιγμένη μορφή η δικαιοκρατικο – κοινωνική
Απολυταρχικό κράτος
Απόλυτη μοναρχία, η πρώτη μορφή αυτοδύναμης εξουσίας με μονοπώλιο καταναγκασμού μετά την κατάρρευση της παπικής αυτοκρατορίας και των μεσαιωνικών πριγκιπάτων και πόλεων. Δεν έχει οικουμενική αλλά εδαφικά στοχευμένη δικαιοδοσία και φιλοδοξία. Η πρώτη αμιγώς πολιτική εξουσία (Μακιαβέλι). Φορέας της κυριαρχίας ο μονάρχης στον οποίο αδιαμεσολάβητα υπάγονται και ανήκουν όλοι και όλα. Κάθε ενδιάμεση εξουσία παραμερίζεται και υπάγεται σε αυτόν : κατεξοχήν συγκεντρωτικό κράτος. Αν και τέτοιο δεν είναι όσο αυθαίρετο φαίνεται διότι, επί των ημερών του, για πρώτη φορά εγκαθιδρύονται εγγυήσεις ιδιοκτησίας και άρχιζει και υποστασιοποιείται η διάκριση μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου.
Φωτισμένη μοναρχία
Τα απολυταρχικά είναι ιδιοκτησιακά κράτη: stato patrimoniale, όχι μόνο εξαιτίας του ισόβιου και κληρονομικού χαρακτήρα του, αλλά κυρίως διότι η χώρα είναι ιδιοκτησία και κληρονομιά του μονάρχη: και dominium και imperium. Η διάκριση ανάμεσα στη κυριαρχία και κυριότητα ασαφής. Σταδιακά, η ανάπτυξη της διοικητικής μηχανής, τενχονογίας, υπηρεσιών καθιστούν το ύστερο απολυταρχικό, λεγόμενο αστυνομικό κράτος, έντονα παρεμβατικό: πλέον οι υπάλληλοι δεν είναι του μονάρχη αλλά του κράτους καθευατού και η γη όχι ιδιοκτησία του αλλά ιδιωτών. Η εξουσία του κράτους αποπροσωποποιείται ,θεσμοποιείται και εξορθολογίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία. Έτσι, ενώ ταυτίζεται με την αυθαιρεσία με την έννοια της ελεύθερης επιλογής σκοπών και μέσων για την εκπλήρωση των στόχων του, ταυτόχρονα συμβάλλει στη δημιουργία του σύγχρονου κράτους δικαίου.
Οι φωτισμένοι μονάρχες κυβερνούσαν με συμφωνίες και συμβιβασμούς με ιδιωτικά κέντρα εξουσίας (αριστοκράτες, κλήρο και αργότερα την αστική τάξη). Την περίοδο αυτή, και δια των συμβιβασμών μέσω των οποίων ασκείται η εξουσία γεννιέται η αρχή της νομιμότητας. Ο μονάρχης δεν υπόκειται μεν στους νόμους αλλά είναι υποχρεωμένος να κυβερνά με νόμους. Τυποποίηση για πρώτη φορά του κράτους δικαίου.
Αν και ανεξέλεγκτη η θέληση του μονάρχη δεν ήταν τελικά εντελώς αδέσμευτη, αλλά εμφανιζόμενη δια νόμων. Η θεία προέλευση της κρατικής μοναρχικής εξουσίας υποχρεώνει σε σεβασμό της θείας δικαιοσύνης (φυσικό δίκαιο) στο οποίο σταδιακά εισάγεται η ιδέα πως οι άνθρωποι είναι φυσικοί φορείς δικαιωμάτων.
Οι σχέσεις εξουσίας λοιπόν αλλάζουν: από σχέσεις δεσπότη – υποτακτικού γίνονται σχέση υπήκοου κυριάρχου. Με την κατάργηση της δεσποτικής εξουσίασης και των συντεχνιακών εξαρτήσεων του μεσαίωνα και πριν την έλευση του καπιταλισμού, το απολυταρχικό κράτος γεννά τους ανθρώπους ως υποκείμενα δικαίου με ικανότητα προς δικαιοπραξία: άρα καπιταλισμός και ελευθερία ιδιοκτησίας.
Φιλελεύθερο κράτος
Απολυταρχικό : μεταβατική μορφή κράτους ανάμεσα στις αυτοκρατορίας και το φιλελεύθερο κράτος. Η ρήξη κατά κανόνα βίαιη με εξαίρεση την Αγγλία/
Το απολυταρχικό κράτος το οποίο ασκείται σύμφωνα με το δίκαιο και υπόκειται σε αυτό. : προετοιμάζει: χωρισμό κράτους κοινωνίας, διάκρισης λειτουργιών και δτα.
Η ιδιωτική κοινωνία αναπαράγεται μόνη της χωρίς τον έλεγχο της δημόσιας μέσω του ελεύθερου ανταγωνισμού: και άρα το κράτος αρκείται στο να μην παρεμβαίνει. Άρα, δευτερεύον ρόλος ή έργα υποδομής, ασφάλεια και δικαιοσύνη: κράτος της κοινωνία της αγοράς/
Διάκριση λειτουργιών: η εκτελεστική υπάγεται στο νόμο και στη δικαιοσύνη, αλλά και ορθολογική οργάνωση αναπτυγμένων διοικήσεων.
Κατοχύρωση δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών:
Το γυμνό απομονωμένο άτομο, αυτεξούσιο: η ατομική ελευθερία σε σχέσεις ανταγωνισμού με την κρατική αυθαιρεσία.
Αρα:
Κράτος δικαίου ως διακριτή μορφή οργάνωσης της κρατικής εξουσίας:
Στον αντίποδα της αυθαιρεσίας. Κανόνες όχι κατάναγκην δίκαιοι. Αλλά κανόνες.
Δικαιοκρατική εξουσία: η σχέση του κράτους με το δίκαιο δομικό στοιχείο του κράτους. Το κράτος υπάγεται στο δίκαιό του: αρχή υπεροχής του δικαίου, δηλαδή στο πλαίσιο της διάκρισης των λειτουργιών, ένα ασφαλές, ανεξάρτητο σύστημα δικαστικής προστασίας ελευθεριών.
Το κράτος δεν προστάζει απλώς διά του νόμου, αλλά υπόκειται σε αυτόν. Ιεραρχία των πηγών δικαίου, άρα και αρχή της συνταγματικότητας
Κανονιστική διάσταση του κράτους δικαίου : η συνταγματική αρχή που αναλύεται σε περισσότερες αρχές και διαδικασίες παραγωγής, εφαρμογής και ερμηνείας των κανόνων δικαίου.
Αρχές του κράτους δικαίου: ασφάλεια και βεβαιότητα δικαίου, δικαιολογημένη εμπιστοσύνη, αναλογικότητα, απαγόρευση επιβολής ποινών με αναδρομική ισχύς, δικαίωμα αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας.
Η νομική ρύθμιση πρέπει να είναι: σαφής, σταθερή, προβλέψιμη, δικαιολογημένη και δίκαιη.
Το κοινωνικό κράτος
Εμφανίζεται στο μεσοπόλεμο ως διορθωτική μορφή ή μετεξέλιξη το φιλελεύθερου κράτους. Προτάσσει μια αλληλέγγυα και σταθμισμένη θεώρηση των φιλελεύθερων προταγμάτων. Στο κράτος νυχτοφύλακα προτάσσει το κράτος που παρεμβαίνει διαπλαστικά για να κατευθύνει, να ρυθμίσει και να προγραμματίσει την παραγωγική διαδικασίας. Κράτος πολιτικών σε διάφορους τομείς.
Δεν απαρνείται το φιλελεύθερο χαρακτήρα του: αλλά επιδιώκει να τον εξασφαλίσει αναλογικότερα και δικαιότερα. Αναφέρεται στο κοινωνικό άτομο μέσω της αντιμετώπισης απρόβλεπτων ή προβλέψιμων κοινωνικών δεινών και β) με την ενίσχυση ή προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης μέσω της αναδιανομής κοινωνικού πλούτου.
Νέα κατηγορία δικαιωμάτων προς εκπλήρωση σκοπών δημοσίου συμφέροντος με προστατευτική διάσταση: δικαιώματα όμως μη αγώγιμα. Άρα, ναι μεν νομιμοποιούν πρακτικές ή δικαστικές αποφάσεις, αλλά δε θεμελιώνουν αξίωση και για το λόγο αυτό θεωρούνται δικαιώματα διεκδίκησης. Δικαιώματα συνεχούς διαπραγματεύσης, αλλά όχι χωρίς να γεννούν εξατομικευμένες έννομες υποκειμενικές αξιώσεις. Δηλαδή, νομικώς ατελή δικαιώματα με ελλιπή ή εξαρτημένη κανονιστικότητα. Η ικανοποίησή τους εξαρτάται από πραγματικές προϋποθέσεις πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά και όχι από νόμους. Με την έννοια αυτή, τα κοινωνικά δικαιώματα είναι τα κατεξοχήν πολιτικά δικαιώματα που προτάσσουν ίση αξιοπρέπεια και κοινωνική αλληλεγγύη
Το κοινωνικό κράτος ως συνταγματική αρχή.
Στόχος είναι η αρμονική και σταθμισμένη συνύπαρξη των δικαιοκρατικών εγγυήσεων (εγγυητική λειτουργία συντάγματος) με τους συλλογικούς κοινωνικούς στόχους του κοινωνικού κράτους. Άρθρο 25 : κοινωνικό κράτος δικαίου
Τα κοινωνικά δικαιώματα μεταξύ κράτους και αγοράς: η ιδιότητα του «κοινωνικού» πολίτη ή η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη/.
Ολοκληρωτικό κράτος
Ο αντίποδας του φιλελεύθερου κράτους. Η κοινωνία υπάρχει για το κράτος, το κράτος για την κυβέρνηση και η κυβέρνηση για το κόμμα
Η διάκριση ολοκληρωτικού από τα αυταρχικά και διδακτορικά καθεστώτα/
Αυταρχική είναι η εξουσία που στο όνομα της τάξης και της ασφάλειας προσφέυγει στον καταναγκασμό χωρίς να εκμαιεύει και πολύ τη συναίνεση. Αυταρχική μπορεί να είναι μια εξουσία που στηρίζεται και ελέγχεται από το λαό. (δημοκρατικός λαϊκισμός). Αρα, από τη φύση της, κάθε συνταγματική εξουσία μπορεί να γίνει αυταρχική και αντίστροφα κάθε αυταρχική να κάνει σύνταγμα/
Δικτατορία: καθεστώς εξαίρεσης, πραξικόπημα «επανάσταση».
Ενιαίο και ομοσπονδιακό κράτος