ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΠΜΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ»
Μειονότητες στην Νεωτερικότητα:
Ευρώπη, Βαλκάνια, Ελλάδα
Διδάσκων: Δημήτρης Χριστόπουλος
Το μάθημα γίνεται κάθε Τετάρτη 16:00-19:00 στην Αίθουσα ΚΕΝΙ στο Γυάλινο Κτίριο
Δ Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α
1. Εισαγωγή: ετερότητες και μειονότητες 20.10.10
Στην ενότητα αυτή γίνεται μια εισαγωγή στην ύλη του μαθήματος. Επίσης, διερευνάται η έννοια της ετερότητας και της μειονότητας στον χώρο της πολιτικής και νομικής θεωρίας. Αποδίδεται έμφαση στην σχέση εξουσίας ανάμεσα σε υποκείμενα που όχι απλώς καθιστά ορατή την ετερότητα, αλλά, σε τελευταία ανάλυση, τη συγκροτεί. Εξετάζεται έτσι η διαφοροποίηση το όρου «μειονότητα» από τον αντίστοιχο της «μειοψηφίας» στο πλαίσιο εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής.
2. Η συγκρότηση του ατόμου και της κυριαρχίας ως προϋπόθεση της νεωτερικής μειονότητας 27.10.08
Για να υπάρχουν μειονότητες πρέπει να υπάρχουν άτομα, δηλαδή πρόσωπα με προσδοκίες δικαιωμάτων. Διερευνάται σύντομα η ανθρωπολογική/θεολογική γέννηση του ατόμου, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται η διαδικασία του αποκλεισμού των μειονοτήτων από το κοινωνικό συμβόλαιο. Η ιστορία των ιδεών επικυρώνεται στην πράξη: οι μειονότητες αποκτούν σάρκα και οστά στην ευρωπαϊκή ήπειρο από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Για πρώτη φορά τότε, η προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων συστατικό της νέας ευρωπαϊκής κυρίαρχης τάξης.
3. Δικαιώματα του ανθρώπου, αρχή των εθνοτήτων και μειονότητες 3.11.10
Η απελευθερωτική εποχή των πρώτων Διακηρύξεων δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν φαίνεται να αφιερώνει πολλά στις μειονότητες. Υπό την οπτική της ετερότητας, γίνεται μια σύντομη κριτική παρουσίαση των θεωριών των δικαιωμάτων. Το ερώτημα είναι λοιπόν για ποιόν λόγο οι μειονοτικοί δεν μπορούν να γίνουν το «έκαστο πρόσωπο» που απολαμβάνει δικαιώματα σύμφωνα με το νέο συνταγματικό πλαίσιο των εθνών-κρατών. Το Συνέδριο της Βιέννης (1815) επικυρώνει την μετάβαση από την προστασία της θρησκευτικής διαφοράς στην εθνική μειονοτικοποίηση. Η εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων οδηγεί στην ιστορική εμφάνιση των μειονοτήτων ως παραγόντων διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη. Εάν η αρχή είχε εφαρμοστεί χωρίς εξαιρέσεις, τότε μειονότητες δεν θα υπήρχαν. Θα διερευνηθεί η προέλευση της αρχής και η αμφισημία της: απελευθερώνει κάποια έθνη, ενώ άλλα τα καθιστά μειονότητες. Θα εξεταστεί τέλος, η νομική εμπειρία του Μεσοπολέμου, όπου οι Συνθήκες μειονοτήτων της Κοινωνίας των Εθνών (1919-1940) ανέδειξε το πρώτο κανονιστικό σύστημα διεθνούς προστασίας τους.
4. Η νομική άρνηση των μειονοτήτων 10.11.10
Εξετάζεται η νομική άρνηση της έννοιας της μειονότητας, ως μέσο προστασίας των μειονοτικών προσώπων. Αυτή είναι και η αντίληψη που κυριάρχησε με την ίδρυση του ΟΗΕ ως το τέλος του ψυχρού πολέμου. Το μειονοτικό φαινόμενο αναλύεται ως επιστημολογικό εμπόδιο για το μοντέρνο δίκαιο, το οποίο έχει δομηθεί στη διχοτομική διπολικότητα του ατόμου και του κράτους. Οι μειονότητες λοιπόν, αντιμετωπίζονται ως κράτη ή ως άτομα, ενώ δεν είναι τίποτε από τα δύο. Τέλος, παρουσιάζεται μια προσπάθεια υπέρβασης του αδιεξόδου που γίνεται από τις σύγχρονες πολιτικές θεωρίες του κοινοτισμού και του ατομικιστικού φιλελευθερισμού
5.H προστασία των μειονοτήτων στην μεταψυχροπολεμική Ευρώπη. 24.11.10
Η μεταψυχροπολεμική προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως μια ευρωπαϊκή ιδεολογία με τρεις πυλώνες. Η κανονιστική προσέγγιση εννοιολογεί τα μειονοτικά ως ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτή είναι κυρίως η προσέγγιση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Ο δεύτερος πυλώνας αντιλαμβάνεται την προστασία των μειονοτικών πολιτισμών ως παράμετρο διαφύλαξης της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς: είναι η στρατηγική του Χάρτη των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, η προστασία των μειονοτήτων παρουσιάζεται ως παράμετρος γεωπολιτικής ασφάλειας: αυτή είναι η προσέγγιση του Ύπατου Αρμοστή του ΟΑΣΕ για τις εθνικές μειονότητες.
6. Η δόμηση της έννοιας της μειονότητας σε αντικείμενο νομικής και πολιτικής θεωρίας 1.12.10
Οι έννοιες δεν υπάρχουν. Συγκροτούνται από την προσέγγιση και τη μέθοδο μέσα από την οποία τις διαμορφώνει ο ανθρώπινος νους. Έτσι και οι μειονότητες. Μειονότητες δεν υπάρχουν, γενικά και αφηρημένα. Μειονότητες υπάρχουν επειδή υπάρχουν άνθρωποι που υποστασιοποιούν με κάποιον τρόπο – και όχι με κάποιον άλλον – ανθρώπινες ομάδες με κάποια χαρακτηριστικά που θεωρούνται ιδιαίτερα. Εξετάζεται η έννοια του νομικού πλουραλισμού, ως εργαλείο δόμησης της έννοιας της μειονότητας: κάθε ομάδα είναι ή έχει μια τάξη: δεν είναι ένα απλό άθροισμα ανθρώπων. Τα δέοντα αυτής της τάξης εξωτερικεύονται μέσω της διεκδίκησης των μειονοτικών. Χωρίς αυτήν, οι μειονότητες δεν υπάρχουν στη δημόσια σφαίρα.
7. Τα μειονοτικά δικαιώματα 8.12.2010
Στη σύγχρονη θεωρία του δημοσίου δικαίου, πολύ συζήτηση γίνεται για τη φύση των μειονοτικών δικαιωμάτων. Σε γενικές γραμμές, υπάρχουν δύο αντιλήψεις: αυτή που δίνει έμφαση στην ατομικότητα και στα ατομικά δικαιώματα των μελών των μειονοτήτων, και, από την άλλη, αυτή που δίνει έμφαση στην ομάδα καθεαυτή, προτάσσοντας τα συλλογικά δικαιώματα. Εξετάζονται διεξοδικά τα επιχειρήματα της μίας και της άλλης πλευράς και προτάσσεται μια αντίληψη των μειονοτικών δικαιωμάτων ως δικαιωμάτων δι-υποκειμενικής φύσης που πηγάζουν από την πολιτειακή αναγνώριση της ομάδας.
8.Το μεταψυχροπολεμικό πολιτειακό παράδοξο των Δυτικών Βαλκανιών: Κόσοβο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, πγδ Μακεδονίας 15.12.2010
Το τέλος του ψυχρού πολέμου προσθέτει ωστόσο μια νέα ιδιαίτερη διάσταση προστασίας των μειονοτήτων στο πολιτικό λεξιλόγιο της Δύσης: πρόκειται για την διεθνή στρατιωτική πλέον επέμβαση για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όταν αυτά υπόκεινται σε καθεστώς συστηματικών και συλλογικών παραβιάσεων. Εν προκειμένω, οι γιουγκοσλαβικοί πόλεμοι ήταν καθοριστικοί. Η πρώτη περίπτωση επέμβασης και εποπτείας στην Ευρώπη ήταν στη Βοσνία Ερζεγοβίνη, ενώ η δεύτερη στο Κόσοβο. Και στις δύο περιοχές δημιουργήθηκαν πολιτειακά παράδοξα καθεστώτα, όπου η προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων διέρχεται μέσω της ακύρωσης της κρατικής κυριαρχίας.
9. Μια περίπτωση ελληνοαλβανικού ενδιαφέροντος: η ελληνική μειονότητα της Αλβανίας και οι ορθόδοξοι Αλβανοί. 22.12.10
Ο καθορισμός, τα μεγέθη και η κατάσταση της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία παραδοσιακά αποτέλεσαν θέματα τριβής μεταξύ των δύο γειτονικών κρατών, αποκτώντας εμβληματικά χαρακτηριστικά στην ιδεολογική διαπάλη μεταξύ του ελληνικού και του αλβανικού εθνικισμού. Έτσι, η ενασχόληση με τα επίκαιρα πολυσχιδή ζητήματα που αφορούν την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας φέρει σημαντικά ιδεολογικά βάρη. Όσο περισσότερο εμβαθύνει κανείς στα θέματα αυτά τόσο περισσότερο εξαναγκάζεται να αποποιηθεί των συνταγών της βεβαιότητας που υπαγορεύουν οι εκατέρωθεν εθνικοί μύθοι. Καθόλου παράδοξα, το θολό και αβέβαιο ιστορικό τοπίο αποδεικνύεται ότι είναι εύφορο έδαφος μονάχα για τις «εθνικές αλήθειες». Η δυνητικά αρτιότερη απεικόνιση των πραγματικών δεδομένων που συνθέτουν το ελληνικό μειονοτικό φαινόμενο στην Αλβανία αποτελούν στόχο αυτού του μαθήματος: φιλοδοξεί να παρουσιάσει και να αναλύσει ζητήματα σχετικά με την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας μακριά από το αντιθετικό δίπολο της ελληνοκεντρικής και της αλβανοκεντρικής θεώρησης που προτάσσει κατά βούληση τα "εθνικά δίκαια".
10 και 11. Το μειονοτικό φαινόμενο στην Ελλάδα: ιστορική ανασκόπηση και πολιτική ανάλυση 12.1.11 και 19.12.2011
Η ύπαρξη της μειονοτικής ετερότητας παρουσιάζει μια σχετικά μεγάλη ποικιλία ως προς τη σύσταση της ταυτότητας των πληθυσμιακών ομάδων και τη διατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα ή η θρησκεία στο ελληνικό εθνικό κράτος. Η αντιμετώπιση της γλωσσικής, θρησκευτικής ή εθνοτικής ετερότητας στην Ελλάδα έχει περάσει από ετερόκλητες ιστορικές και πολιτικές φάσεις που σχετίζονται με τις ευρύτερες στρατηγικές ανάπτυξης του ελληνικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού και ενσωμάτωσης/αποκλεισμού του ελληνικού έθνους. Η ύπαρξη της μειονοτικής ετερότητας παρουσιάζει μια σχετικά μεγάλη ποικιλία ως προς τη σύσταση της ταυτότητας των πληθυσμιακών ομάδων και τη διατήρηση των διακριτών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα ή η θρησκεία στο ελληνικό εθνικό κράτος. Σε πρώτη φάση, το μάθημα θα εστιαστεί στο παράδειγμα της Δυτικής Θράκης. Η διεκδίκηση μιας διακριτής σλαβικής ταυτότητας στην ελληνική Μακεδονία αποτελεί ένα επίσης σημαντικό διακύβευμα, ενταγμένο στο ευρύτερο πλαίσιο της νεώτερης βαλκανικής ιστορίας και ειδικότερα στην γεωπολιτική του μακεδονικού ζητήματος. Μελετώνται συνοπτικά οι περιπτώσεις των άλλων μειονοτικών γλωσσών στην επικράτεια. Η ενασχόληση με την ένταξη των μειονοτικών ζητημάτων στην ατζέντα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η μελέτη του δικαιοδοτικού ελέγχου του Ευρ. Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και οι καταδίκες της Ελλάδας σε ζητήματα που αφορούν δικαιώματα μειονοτικών, το δομικά επίκαιρο ζήτημα των σχέσεων κράτους και εκκλησίας στη χώρα μας, συνθέτουν ένα πολυδιάστατο πεδίο ιστορικής και κοινωνικής έρευνας, στην οποία επιχειρείται να γίνει μια συμβολή.
12. Ανακεφαλαίωση: η ιστορική παρουσία των μειονοτήτων ως έννοια του ανομολόγητου 26.12.11
Στο τελευταίο μάθημα παρουσιάζεται η ιστορία του μειονοτικού φαινομένου ως ανομολόγητου. Φαινομένου, δηλαδή, που «δεν λέγεται», δεν ομολογείται από τις κυρίαρχες ιστορικές εκδοχές του εθνικώς ορθού.
13. Παρουσίαση φοιτητικών εργασιών, συζήτηση 2.2.11
Θα παρουσιαστούν προτεινόμενες δομές εργασίων, η μεθοδολογία της, οι δυσκολίες και τα αποτελέσματα της δουλειάς ως τώρα. Στόχος του μαθήματος είναι αφενός να εξοικειώσει τους φοιτητές με το καθεαυτό θέμα του διδακτορικού, και αφετέρου να εισάγει τους μεταπτυχιακούς φοιτητές στην διαδικασία εκπόνησης διδακτορικής έρευνας ή αντίστροφα να εξοικειώσει τον υποψήφιο διδάκτορα με την προφορική παρουσίαση της δουλειάς του πριν την υποστήριξη του διδακτορικού.